پایان نامه رشته زبان شناسی همگانی:بررسی گفتمان پزشک و بیمار فارسی زبان فهرست مطالب عنوان ……………………………………………………………………………………………… صفحه چکیده …………………………………………………………………………………………………………………… 1 فصل اول: کلیات 1-1- مقدمه ………………………………………………………………………………………………………………….. 3 1-2- بیان مسئله ……………………………………………………………………………………………………………. 4 1-3- پرسش‌ها و فرضیه ­های پژوهش ………………………………………………………………………………. 6 1-4- محدودیت­های پژوهش ………………………………………………………………………………………….. 6 1-5- اهمیت انجام پژوهش …………………………………………………………………………………………….. 7 1-6- اهداف پژوهش ……………………………………………………………………………………………………… 8 1-7- روش­شناسی …………………………………………………………………………………………………………. 9 1-8- مفاهیم بنیادین ………………………………………………………………………………………………………. 9 1-8-1- گفتمان …………………………………………………………………………………………………………… 9 1-8-2- تحلیل گفتمان ……………………………………………………………………………………………….. 10 1-8-3- تحلیل گفتمان انتقادی ……………………………………………………………………………………. 10 1-8-4- قدرت ………………………………………………………………………………………………………….. 11 1-8-5- قدرت و همبستگی ………………………………………………………………………………………… 11 1-8-6- ایدئولوژی ……………………………………………………………………………………………………. 12 1-8-7-نوبت­گیری …………………………………………………………………………………………………….. 12 1-9- ساختار کلی پژوهش ……………………………………………………………………………………………. 13 فصل دوم: مروری بر مطالعات پیشین 2-1- مقدمه ………………………………………………………………………………………………………………… 16 2-2- پیشینه تحلیل گفتمان انتقادی ………………………………………………………………………………… 16 2-3- الگوهای نظری در تحلیل گفتمان انتقادی ……………………………………………………………….. 20 2-3-1- فوکو ……………………………………………………………………………………………………………..20 2-3-2- هاج و کرس …………………………………………………………………………………………………. 22 2-3-3- وداک …………………………………………………………………………………………………………… 23 2-3-4- ون دایک ……………………………………………………………………………………………………… 25 2-3-5- لاکلا و موف ………………………………………………………………………………………………… 27 2-3-6- کرس و ون لیوون …………………………………………………………………………………………. 28 2-3-7- فاولر ……………………………………………………………………………………………………………. 29 2-3-8- پنی کوک ……………………………………………………………………………………………………… 30 2-3-9- چیلتون و هارت ……………………………………………………………………………………………. 31 2-3-10- موتنر …………………………………………………………………………………………………………. 32 2-4- مروری بر پژوهش­های انجام شده …………………………………………………………………………. 32 2-4-1- پژوهش­های خارجی ……………………………………………………………………………………… 33 2-4-1-1-کتاب­ها ………………………………………………………………………………………………… 33 2-4-1-2- مقالات ……………………………………………………………………………………………… 34 2-4-2- پژوهش­های داخلی ……………………………………………………………………………………….. 36 2-4-2-1- کتاب­ها …………………………………………………………………………………………….. 36 2-4-2-2- مقالات ……………………………………………………………………………………………… 38 2-4-2-3- پایان نامه ­ها و رساله­ها ……………………………………………………………………………40 2-5- خلاصه ………………………………………………………………………………………………………………..43 فصل سوم: الگوی نظری پژوهش و روش­شناسی 3-1- مقدمه ………………………………………………………………………………………………………………… 46 3-2- الگوی نظری پژوهش …………………………………………………………………………………………… 46 3-2-1- مفاهیم گفتمان، قدرت و ایدئولوژی از دیدگاه فرکلاف ………………………………………. 47 3-2-1-1- گفتمان ……………………………………………………………………………………………… 47 3-2-1-2- قدرت ………………………………………………………………………………………………. 49 3-2-1-3- ایدئولوژی …………………………………………………………………………………………. 50 3-2-2- طبیعی شدگی در گفتمان ………………………………………………………………………………… 51 3-2-3- مراحل تحلیل گفتمان انتقادی در رویکرد فرکلاف …………………………………………….. 52 3-2-3-1- توصیف ……………………………………………………………………………………………. 53 3-2-3-2- تفسیر ……………………………………………………………………………………………….. 55 3-2-3-3- تبیین ………………………………………………………………………………………………… 59 3-3- روش­شناسی پژوهش …………………………………………………………………………………………… 60 3-3-1- جامعه آماری مورد مطالعه ………………………………………………………………………………. 60 3-3-2- روش گردآوری داده ­ها …………………………………………………………………………………… 60 3-3-3- ابزار پژوهش ………………………………………………………………………………………………… 61 3-3-4- روش­ها و مراحل تجزیه و تحلیل ……………………………………………………………………. 61 3-3-4-1- تحلیل کیفی …………………………………………………………………………………………. 62 3-3-4-2- تحلیل کمی …………………………………………………………………………………………. 62 3-4- خلاصه …………………………………………………………………………………………………………………. 62 فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده ­ها 4-1- مقدمه ………………………………………………………………………………………………………………… 64 4-2- توصیف ……………………………………………………………………………………………………………… 64 4-2-1- بررسی مصاحبه­های پزشک و بیمار در ارتباط با پرسش اول ……………………………….. 65 4-2-2- بررسی مصاحبه­های پزشک و بیمار در ارتباط با پرسش دوم ………………………………. 73 4-2-3- بررسی مصاحبه­های پزشک و بیمار در ارتباط با پرسش سوم ………………………………. 74 4-2-4- بررسی مصاحبه­های پزشک و بیمار در ارتباط با پرسش چهارم …………………………… 76 4-2-5- بررسی مصاحبه­های پزشک و بیمار در ارتباط با پرسش پنجم …………………………….. 78 4-3- تفسیر ………………………………………………………………………………………………………………… 89 4-3-1- ظاهر کلام ……………………………………………………………………………………………………. 89 4-3-1-1- هویت زبانی ……………………………………………………………………………………….. 89 4-3-1-2- صورت­های خطاب ………………………………………………………………………………. 90 4-3-2- معنای کلام …………………………………………………………………………………………………… 93 4-3-2-1- هویت سازی ……………………………………………………………………………………….. 93 4-3-2-2- تعریف و تمجید از پزشک ……………………………………………………………………. 95 4-3-2-3- کنش­های گفتاری …………………………………………………………………………………. 96 4-3-3- انسجام معنایی …………………………………………………………………………………………….. 102 4-3-4- ساختار و جان­مایه متن …………………………………………………………………………………. 105 4 -3-5- بافت موقعیتی متن ………………………………………………………………………………………. 108 4-3-5-1- حضور همراه با بیمار ……………………………………………………………………………. 108 4-3-5-2- طول مدت معاینه ……………………………………………………………………………….. 109 4-3-6- بافت بینامتنی ………………………………………………………………………………………………. 112 4-4- تبیین ……………………………………………………………………………………………………………….. 113 4-4-1- سطح موقعیتی …………………………………………………………………………………………….. 113 4-4-2- سطح نهادی ……………………………………………………………………………………………….. 117 4-4-3- سطح اجتماعی ……………………………………………………………………………………………. 118 4-5- تفسیر داده ­ها …………………………………………………………………………………………………….. 121 4-6- خلاصه …………………………………………………………………………………………………………….. 126 فصل پنجم: خلاصه و نتیجه گیری 5-1- مقدمه ………………………………………………………………………………………………………………. 128 5-2- مروری بر مراحل پژوهش ………………………………………………………………………………….. 128 5-3- بحث و نتیجه ­گیری ……………………………………………………………………………………………. 129 5-4- دستاوردهای جانبی پژوهش ……………………………………………………………………………….. 133 5-5- پیشنهاداتی برای مطالعات آینده …………………………………………………………………………… 134 کتاب‌نامه ……………………………………………………………………………………………………………. 136 منابع فارسی …………………………………………………………………………………………………………………. 136 منابع انگلیسی ……………………………………………………………………………………………………………….. 139 پیوست ………………………………………………………………………………………………………………………… 141 چکیده انگلیسی …………………………………………………………………………………………………………….. 142 فهرست جداول جدول 4-1: فراوانی جملات خبری، پرسشی و امری در گفتمان پزشک و بیمار ………………… 75 جدول 4-2: فراوانی ضمیرهای ما و شما در گفتمان پزشک و بیمار …………………………………. 77 جدول 4-3: صورت­های خطاب پزشک به بیمار ……………………………………………………………. 91 جدول 4-4: صورت­های خطاب بیمار به پزشک ……………………………………………………………. 92 جدول 4-5: چگونگی انجام مراحل معاینه و گفتگو با بیمار ………………………………………….. 106 جدول 4-6: طول مدت مصاحبه­ها …………………………………………………………………………….. 109 جدول 4-7: میانگین مدت زمان مصاحبه­ها بر حسب سن بیماران ………………………………….. 111 جدول 4-8: میانگین مدت زمان مصاحبه­ها بر حسب تحصیلات بیماران ………………………… 112 جدول 4-9: فراوانی سوالات پزشک و بیمار ……………………………………………………………….. 114 جدول 4-10: فراوانی سوالات پزشک بر حسب سن بیمار ……………………………………………… 115 جدول 4-11: فراوانی سوالات پزشک بر حسب تحصیلات بیمار …………………………………….. 116 جدول 4-12: آمار توصیفی قطع گفتار پزشک با سن بیمار ……………………………………………… 121 جدول 4-13: آزمون آنوا برای تعیین رابطه معناداری بین قطع گفتار پزشک با سن بیمار………. 122 جدول 4-14: آمار توصیفی قطع گفتار پزشک با سن بیمار ……………………………………………… 122 جدول 4-15: آزمون تی مستقل برای تعیین رابطه معناداری بین قطع گفتار پزشک با تحصیلات بیمار …………………………………………………………………………………….. 123 جدول 4-16: آمار توصیفی نوبت­گیری پزشک با سن بیمار …………………………………………….. 124 جدول 4-17: آزمون آنوا برای تعیین رابطه معناداری بین نوبت­گیری پزشک با سن بیمار…….. 124 جدول 4-18: آمار توصیفی نوبت­گیری پزشک با تحصیلات بیمار …………………………………… 125 جدول 4-19: آزمون تی مستقل برای تعیین رابطه معناداری بین نوبت­گیری پزشک با تحصیلات بیمار ………………………………………………………………………………….. 125 فهرست نمودارها نمودار 4-1: فراوانی جملات خبری، پرسشی و امری در گفتمان پزشک و بیمار ………………… 75 نمودار 4-2: فراوانی ضمیرهای ما و شما در گفتمان پزشک و بیمار …………………………………. 77 نمودار 4-3: صورت­های خطاب پزشک به بیمار ……………………………………………………………. 91 نمودار 4-4: صورت­های خطاب بیمار به پزشک ……………………………………………………………. 92 نمودار 4-5: میانگین مدت زمان مصاحبه­ها بر حسب سن بیماران ………………………………….. 111 نمودار 4-6: میانگین مدت زمان مصاحبه­ها بر حسب تحصیلات بیماران ………………………… 112 نمودار 4-7: درصد فراوانی سوالات پزشک و بیمار ……………………………………………………… 114 نمودار 4-8: فراوانی سوالات پزشک بر حسب سن بیمار ……………………………………………… 115 نمودار 4-9: فراوانی سوالات پزشک بر حسب تحصیلات بیمار …………………………………….. 116 نمودار 4-10: رابطه فراوانی قطع گفتار توسط پزشک با سن بیمار ……………………………………. 118 نمودار 4-11: رابطه فراوانی قطع گفتار توسط پزشک با تحصیلات بیمار ………………………….. 119 نمودار 4-12: رابطه میانگین نوبت­گیری توسط پزشک با سن بیمار ………………………………….. 120 نمودار 4-13: رابطه میانگین نوبت­گیری توسط پزشک با تحصیلات بیمار ……………………….. 120 فهرست اشکال شکل 3-1: مدل سه­بعدی فرکلاف ……………………………………………………………………………… 49 شکل 3-2: الگوی پیشنهادی فرکلاف جهت تفسیر ………………………………………………………. 56 چکیده یکی از اهداف تحلیل گفتمان انتقادی شفاف‌سازی ارتباطات از نظر قدرت و به طور کلی تحلیل روابط آشکار یا پنهان قدرت در گفتمان است. این پژوهش با هدف بررسی نشان‌گرهای قدرت در گفتمان پزشک- بیمار و تعیین غالب بودن رابطه قدرت یا همبستگی انجام شده است. برای این منظور 30 مصاحبه پزشک و بیمار ضبط و به شکل مکتوب تبدیل شدند. جامعه مورد مطالعه را 10 پزشک که به طور تصادفی انتخاب شده‌اند و مصاحبه هر کدام با سه بیمار تشکیل می‌دهد. داده‌ها در غالب چارچوب فرکلاف توصیف، تفسیر و تبیین شده‌اند. در انجام این پژوهش علاوه بر تحلیل کیفی از بررسی کمی شامل محاسبه فراوانی و اعمال شیوه‌های آماری با بهره گرفتن از آزمون آنووا و تی مستقل بهره گرفته شده است. نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل داده‌ها و آزمون فرضیه‌ها حاکی از این است که سن بیماران در میزان قطع گفتار و نوبت‌گیری که پزشک انجام می‌دهد، تأثیرگذار است و با افزایش سن بیمار فراوانی آنها نیز در گفتار پزشک افزایش می‌یابد. سطح تحصیلات بیمار نیز در میزان قطع گفتاری که پزشک انجام می‌دهد، مؤثر است و ارتباط معکوسی بین این ‌دو شاخص برقرار است. اما نتایج نشان می‌دهد که نوبت‌گیری پزشک با تحصیلات بیمار رابطه معناداری ندارد. بررسی مصاحبه‌ها در چارچوب مذکور نشان می‌دهد که این پزشکان هستند که بسیاری از بخش‌های مکالمه را کنترل می‌کنند و تصمیم گیرنده اصلی هستند و این خود مبین عدم تقارن درگفتمان پزشکی است. به این ترتیب پژوهش حاضر نشان داده است که در گفتمان پزشک و بیمار عامل قدرت غالب است نه همبستگی. کلید واژه‌ها: تحلیل گفتمان انتقادی، روابط قدرت، گفتمان پزشکی، قطع گفتار، نوبت‌گیری فصل اول کلیات پژوهش 1-1- مقدمه زبان پدیده‌ای است اجتماعی که ارتباط تنگاتنگی با ساخت اجتماعی یک جامعه دارد. هر فرد هنگام صحبت کردن به نحوی اجتناب‌ناپذیر، قرائنی دال بر خاستگاه، شخصیت، دیدگاه و حتی افکار خود به دست می‌دهد به‌طوری‌که مخاطب به کمک آن‌ ها می‌تواند در مورد گوینده اظهار نظر نماید. خصلت اجتماعی زبان آن را با بسیاری از پدیده‌ها، روندها و عوامل اجتماعی-فرهنگی پیوند می‌دهد و این پیوستگی به حدی است که برخی زبان را آیینه‌ای دانسته‌اند که پدیده‌ها و دگرگونی‌های اجتماعی-فرهنگی جامعه را به نوعی در خود منعکس می‌کند. ما روزانه آن‌چنان در زبان غوطه‌وریم که گاهی تأثیرات عمیقی را که ممکن است بر زندگی، روابط و حیات اجتماعی‌مان داشته باشد، دست کم می‌گیریم (سلطانی،1391). زبان گذشته ما را رقم زده، حال ما را می‌سازد و آینده‌ ما نیز تحت تأثیر آن است. استفاده از زبان توسط رسانه‌ها، اربابان قدرت و سیاستمداران، از تجلی‌های زبان در زندگی سیاسی-اجتماعی ماست. در این میان از حوزه‌های مختلف علم زبان‌شناسی، دیدگاه «تحلیل گفتمان انتقادی[1]»-که البته تنها منحصر به زبان‌شناسی نیست و دیدگاهی میان رشته‌ای محسوب می‌شود- به مطالعه زبان به مثابه کردار اجتماعی[2] می‌پردازد و کارکرد آن را در جامعه و سیاست بررسی می‌کند. «دیدگاه فوق رویکردی است که از دل زبان‌شناسی نقش‌گرا[3] و جامعه‌شناسی جوانه زده است. به طور کلی در تحلیل گفتمان[4] سه نگرش عمده مطرح است که عبارتند از: تحلیل گفتمان ساخت‌گرا[5] و صورت‌گرا[6] که گفتمان را سطح فراتر از جمله و تحلیل گفتمان را تحلیل این سطح دانسته‌اند، تحلیل گفتمان نقش‌گرا که اولویت را به کارکرد و بافت موقعیت[7] می‌دهد و گفتمان را به مثابه زبان به هنگام کاربرد تعریف می‌کند و سومین نوع تحلیل گفتمان، تحلیل گفتمان انتقادی است. در واقع این رویکرد صورت نوین و توسعه یافته تحلیل گفتمان نقش‌گراست که از اندیشه‌های فیلسوف و اندیشمند معاصر فرانسوی، میشل فوکو[8] (1984-1926م) و مکتب انتقادی فرانکفورت بسیار تأثیر پذیرفته است» (اسدی، 1391: 4). تحلیل گفتمان انتقادی به این معنا انتقادی است که هدفش آشکار ساختن نقش کردارهای گفتمانی[9] در جهان اجتماعی است. از جمله آن روابط اجتماعی که شامل روابط نابرابر قدرتند و هدفشان سهیم شدن در ایجاد تغییرات اجتماعی در راستای ایجاد روابط متعادل‌تر قدرت در فرایند ارتباطات و در جامعه به طور عام است (سلطانی، 1384). در این رویکرد مفاهیمی چون ایدئولوژی[10] و قدرت وارد تحلیل می‌شوند و بافت گسترش یافته و روابط تاریخی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی را نیز در بر می‌گیرد تا تحلیل از سطح توصیف فراتر رفته و به سطح تفسیر[11] و تبیین[12] برسد. در این حوزه اعتقاد بر این است که متون عاری از بار ایدئولوژیکی نیستند بلکه حوادث، رویدادها و متون، از منظر خاصی گزارش می‌شوند. زبان و گفتمان واجد سطوح و لایه‌هایی هستند. درسطوح زیرین حاوی ایدئولوژی و روابط قدرت و سلطه می‌باشند و در سطوح زبرین حاوی ساختارها و مولفه‌های گفتمان‌مدار هستند. این ساختارها و مؤلفه‌ها رابطه مستقیم و دیالکتیک با ایدئولوژی نهفته در لایه‌های زیرین متن و گفتمان دارد. از این رو هدف تحلیل گفتمان انتقادی آشکار ساختن آن بعدی است که در ورای واژه‌ها، جمله‌ها، متون زبانی، مطبوعاتی و شفاهی به نظر افراد طبیعی جلوه می‌کند و از دید آن‌ ها مخفی می‌ماند. بدین ترتیب این رویکرد بستری ایجاد می‌کند برای آگاهی دادن به مردم به هدف رفع این نابرابری‌ها.‌ 1-2- بیان مسئله پزشکان نیز جزء گروهی هستند که به واسطه تحصیلات، دانش، موقعیت و پایگاه اجتماعی‌شان از قدرت اجتماعی بالایی برخوردارند و به همین سبب به نظر می‌رسد که در تعاملات خود با بیماران، کنترل کننده و تصمیم‌گیرنده نهایی باشند. مطالعات انجام گرفته در این حوزه نشان می‌دهد که بیماران نیز این کنترل بر فرایند و محتوای مصاحبه را می‌پذیرند و این را طبیعی می‌انگارند که پزشک باید تصمیم‌گیرنده بوده و آن‌ ها اطاعت نمایند (لی[14] و همکاران، 2007). مطالعه حاضر با به کارگیری مفاهیم نظری و تحلیلی موجود در تحلیل گفتمان انتقادی و به ویژه دیدگاه نورمن فرکلاف، به بررسی مصاحبه‌های پزشکی و نمود قدرت می‌پردازد. منظور از مصاحبه‌های پزشکی، گفت‌و‌گوی بین پزشک و بیمار است که به هنگام معاینه یا به عبارتی ویزیت بیمار صورت می‌گیرد. منظور از قدرت در این موقعیت، رابطه نابرابر بین پزشک و بیمار است که به دلیل دانش تخصصی پزشک، موقعیت برتر و معتبر اجتماعی وی ایجاد می‌شود. پژوهش حاضر در صدد این است که به بررسی نشان‌گرهای قدرت در گفتمان پزشک پرداخته و غالب بودن روابط قدرت را در گفتمان پزشک و بیمار نشا ن دهد. 1-3- پرسش‌ها و فرضیه‌های پژوهش پژوهش حاضر بر مبنای یکی از الگوهای تحلیل گفتمان انتقادی یعنی الگوی فرکلاف انجام می‌شود. این پژوهش سعی دارد پاسخ مناسبی برای سوالات زیر فراهم آورد: رابطه میان کاربرد نشان‌گرهای قدرت در گفتمان پزشک با سن بیماران چگونه است؟