هر چند که عده ای از کارشناسان شهرسازی و معماری بافت و مرمت معتقد به حفظ بافت موجود شهرها هستند ، ولی از این شبکه ها نمی توان تأسیسات شهری را به بافت رساند و امکان نوسازی و بهسازی آنها بسیار محدود است . بنابراین ساکنان آنها بتدریج بافت را تخلیه می کنند و این بناها را به اقشار فقیری که توان سکونت در مکان بهتری را ندارند واگذار می کنند . ولی در معابری که عرض بیش از ۴ متر دارند و ماشین رو هستند نوسازی جریان می یابد و بافت رونق و حیات خود را از دست نمی دهد .
۱-۷-۷ سازمان فضایی شهرقدیم
سازمان فضایی بافتهای کهن شهری مرکب از حوزه های ساختاری مختلفی است که در ترکیب کلی خود سازمان فضایی شهر را در دوره تاریخی مشخصی بوجود آورده اند. در بافت قدیم شهر این حوزه ها مرکب از بازار ـ مرکز اصلی شهر (ارگ حکومتی، مسجد جامع و …) ـ مراکز محلات و فضاهای عمده شهری و نیز حوزه های پوششی (محلات) می باشند.
شهر قدیم کرمانشاه از نظر فضایی چنین قابل توصیف است: مرکز اصلی شهر یعنی مجموعه بازار، با عناصر عملکردی‌اش و مراکز محلات در اطراف بازار یعنی محلات فیض آباد، سرتپه، توپخانه، چنانی و برزه دماغ، از طریق گذرهای اصلی، که خطوط ارتباطی شهر به شمار می رفتند، به هم راه پیدا می‌کرده اند. توزیع کالا و مایحتاج عمومی در مناطق و محلات شهر، و آمد و شد در شهر، از طریق همین گذرهای اصلی صورت می گرفته است، در مسیر همین گذرها، مجموعه های مسکونی اعیانی متعلق به فامیلهای سرشناس و ثروتمند شهر، قرار داشته است. ترکیب محلات شهری نیز بر اساس گروه های قومی، مذهبی و حرفه ای بوده است. ساخت هسته ای و بسته محلات مسکونی با بن‌بستها و ارتباط تنگناتنگ ، معلول شرایط زندگی اجتماعی از یک سو و شرایط اقلیمی شهر از سوی دیگر بوده است. هر محله مرکزی داشته که با عناصر عملکردی در مقیاس محله مرتبط بوده است، هر مرکز محله از عناصری مانند بازارچه: مسجد, حسینیه, کارگاه، زورخانه و میدانچه تشکیل می شده است، اما بازارچه و مسجد عنصر اصلی و مشترک مراکز محلات بوده است. در این خصوص می توان به مرکز محله فیض آباد اشاره کرد. گذرهای اصلی در این محله دارای بازارچه ای قدیمی می باشد که هنوز به حیات‌خودادامه‌می‌دهد. دراین بازارچه و در یکی از گذرهای آن تکیه بیگلربیگی قرار دارد. این بازارچه به بازار اصلی شهر مرتبط بوده است که توسط خیابان مدرس بعدها این ارتباط قطع شده است.
مسجد جامع به عنوان یک عنصر اصلی و مذهبی جزئی از مجموعه مرکز شهر محسوب می شده است که با عناصری مانند بازار و همچنین عناصر اداری و مرکز شهری در ارتباط بوده است. ارگ حکومتی و دیوان اداری در بخشی از مرکز شهر قرار داشته است. همچنین بعضی از مراکز نظامی (سبزه میدان) نیز در جوار آن و در مرکز شهر قرار داشته اند.
شهر در حصاری از دیوار خشتی محصور بوده است. که از طریق هفت دروازه ، ارتباطات منطقه ای و فراشهری به درون شهر انتقال می یافته است.
در اینجا می توان عمده ترین عناصر سازنده ساختار اصلی شهر را این چنین نام برد:
ــ شبکه ارتباطی شهر شامل راسته بازار به عنوان ستون فقرات اصلی و گذرهای اصلی شهر به عنوان شاخه های فرعی ستون فقرات.
ــ دروازه های بافت تاریخی به عنوان فضاهای ورودی به شهر و به تبع به ساختار اصلی آن.
ــ عناصر اصلی و نشانه عمده شهری.
ــ عمده ترین عناصر و فضاهای فعالیتی و خدماتی شهری.
چنانچه عناصر نامبرده به صورت لایه های مجزا در نظر گرفته شوند، از انطباق آنها با یکدیگر ساختار اصلی شهر را که ترکیبی از راه، گذر، فضا، فعالیت و نمادهای فرهنگی مذهبی می‌باشد، بوجود می آید. در حقیقت این ساختار موجب وحدت کالبدی شهر شده و عملکرد بصری و از همه مهمتر عامل پیوند دهنده فرهنگ، مذهب و معنویت های حاکم بر جامعه با فرم کالبدی، فضاهای شهری و محل سکونت ساکنان آن می باشد.
رونددگرگونی سازمان فضایی شهرقدیم
ویژگی شهر ایرانی در دوره حاکمیت مناسبات زمین داری قرنها همچنان به اهمیت خود باقی بود، در واقع ساخت شهر ایرانی، در طول صدها سال تا پیش از رشد روابط سرمایه داری، تغییری حاصل نکرد. آن دگرگونی اساسی که به دنبال خود مسایل بی شمار شهری ـ روستایی به بار آورده است، به سده حاضر مربوط می شود. (توسلی : ۱۳۵۳, ص ۴۸[۱] ). دگرگونی های اساسی شهری در ایران از دوران پهلوی (اول) انجام شد. این دگرگونی‌ها، حاصل دخالت در بافت های شهری از سال ۱۳۰۴ شمسی بود. که از طریق اجرای نقشه های گذربندی و توسعه و اصلاح برخی معابر، برخورد با مراکز تاریخی شهرها آغاز شد حاصل این برخورد
بی توجهی به ساختار کالبدی شهر موجود و ایجاد ساختارهایی نه بر پایه ضرورت های واقعی بلکه بدون توجه به ویژگی‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی جامعه آن روز ایران بود .
مسیر تحولات تاریخی و کالبدی شهر کرمانشاه در سه دوره مشخص قابل تبیین است, این دوره‌ها عبارتند از: دوران قبل از قاجار و قاجار ـ دوره پهلوی ـ و دوره جمهوری اسلامی. بنابراین سازمان فضایی شهر در ادوار یاد شده مورد بررسی و توجه قرار گرفته است. همانگونه که گفته شد شهر کرمانشاه مانند سایر شهرهای ایرانی مسیر تاریخی نسبتاً مشابهی داشته است. دوران صفویه تا پهلوی را می توان دوران شکل گیری و تحولات بطئی شهر ارزیابی نمود. دوره پهلوی را می‌توان عصر مداخلات کالبدی و اجتماعی در پرتو موج نوگرایی در شهرسازی ایران دانست، در دوران جمهوری اسلامی بر یافته های پیشین اقدامات جدید بر مبنای طرحها و برنامه های جامع و ساختاری در این بافتها تحت عناوین بهسازی, نوسازی و بازسازی در جریان قرار دارد. (مهندسین مشاورتدبیرشهر۱۳۸۶)
۱-۷ -۸-۱ قبل ازقاجار
این دوره, در حقیقت دوران شکل گیری و توسعه کالبدی شهر قدیم کرمانشاه است. در دوره صفویه شهر کرمانشاه به هویت شهری و اجتماعی خود دست یافت. و در مسیر راه کاروانرو ابریشم به شهری کوچک تبدیل شد. این موقعیت با رسمی شدن مذهب تشیع در ایران در عصر صفوی و گشایش راه کربلا موجب تقویت شهر شد. یکی از آثار باقیمانده در این دوره «پل کهنه» است. این پل در مدخل شهر کرمانشاه قدیم قرار داشته که در امتداد آن دروازه قدیم شهر یعنی دروازه تیرفروش ها یا دروازه کلیمی‌ها قرار داشته است. هسته اولیه شهر در اطراف بازار در این دوره شکل گرفت و بعدها توسعه کالبدی شهر به شکل شعاعی ـ مرکزی بر گرد این هسته توسعه یافت.
در دوره افشاریه و در زمان نادرشاه افشار, شهر کرمانشاه اهمیت زیادی به لحاظ نظامی یافت که با ساخت قلعه نادری این شهر به یک دژ نظامی تبدیل شد.
در دوره زندیه رشد و توسعه شهر مدتها دچار رکود می شود, ولی بعدها آرامش به شهر برمی گردد. مسجد جامع کرمانشاه در این دوره احداث می شود.
دوره قاجار
در دوره قاجاریه, محمدعلی میرزا دولتشاه حاکم این شهر می شود. کرمانشاه قدیمی کنونی بازمانده و صورت استمرار یافته ایام حکمرانی دولتشاه است. در این دوره شهر کرمانشاه مرکزیت خاصی می‌یابد و آثار این دوره را می توان دیوانخانه شهر,میدان توپخانه و سربازخانه شهری و همچنین حمام ها و مساجد متعددی دانست که در این دوره احداث شده اند.
در دوره عمادالدوله دولتشاه, بنای بازار به سبک فعلی نهاده شد و مسجد عمادالدوله احداث شد. و در
محلی که اینک پل بزرگی بر رودخانه قره سو بنا شده است. قصری به نام عمادیه احداث کرد که به وسیله بامی مشجر محصور بود. بر اثر حملات عثمانی‌ها و تصرف شهر در جنگ بین‌الملل اول بارها شهر ویران شد و در این دوره شهر چنین توصیف شده است:
شهر کرمانشاه در پنج کیلومتری غرب رودخانه قره سو واقع شده است و از همه طرف با دیوار خشتی محصور بوده است. بزرگترین طول شهر از شمال شرقی به جنوب غربی یک هزار و پانصد متر و بزرگترین عرض از شمال به جنوب در حدود یک هزار و دویست متر است. شهر به شش محله تقسیم گشته است به نام‌های: محله فیض‌آباد, محله توی شهر, علاف‌خانه, برزه‌دماغ, محله‌ملاعباس‌علی, و محله قره باغ. شهر دارای هفت دروازه است به نام‌های دروازه قلعه‌حاجی‌کریم, دروازه چیا(چقا)سرخ و دروازه شاه نجف: سه میدان در شهر وجود دارد به نام های میدان سرباز خانه, میدان توپخانه و علاف‌خانه. همچنین در شهر۲۰ حمام وجود دارد. ۳۰ کاروانسرا و عمارت و ۹ مسجد. در شهر حدود هفت هزار خانه وجود دارد نام یازده آبادی اطراف شهر به شرح زیر ذکر شده است: باغ‌نی، قلعه حسن‌بیگ، حاجی‌کریم، چاله‌چاله، ده‌مجنون، شاطرآباد، چیامیرزا، ده ابی‌سعید و ابی‌احمد.
در اواخر دوره قاجار شهر کرمانشاه دارای جمعیتی در حدود ۶۰۰۰۰ نفر می شود. در این دوره که همراه با تثبیت بافت کالبدی و رونق نسبی شهر می باشد آثار مهم زیر احداث گردید:
مسجد دولتشاه .
بنای بازار فعلی .
مسجد عمادالدوله .
توسعه و رشد کالبدی شهر .(مهندسین مشاورتدبیرشهر : ۱۳۸۶ )
۱-۷-۸-۳ کرمانشاه در ۱۹۱۹ (۱۲۹۸ شمسی)
بر اساس نقشه ای که در این سال توسط عکس هوایی از کرمانشاه گرفته شده است . می توان گفت که شهر در این دوره شامل تمامی عناصر یک شهر کوچک بوده است. تحولی در سازمان فضایی
شهر ایجاد نشده و بازار و راسته کوچه های موازی بازار ، ساختار کالبدی شهر را تشکیل می‌داده است. بازار محور اصلی داد و ستد و پیرامون آن لایه ای از کاروانسراها وجود داشته است. مرکز اداری شهر در حوالی سبزه میدان فعلی بوده و ادارات مرکزی شهربانی در این محل استقرار یافته اند. در پشت این محل پادگانهای نظامی و میدان سربازخانه قرار داشته است. در مسیری پیچان از شرق به غرب که همان راه اصلی کاروان رو بوده بازار شهر با دامنه ای در ارتفاع ۱۲۷۱ متر قرار داشته است. در مجاورت قصر فرمانداری و در خیابان های موازی هم این بازار امتداد داشته است. بیشتر مساجد در بخش شمال شرقی قرار داشته. در بخش جنوب غربی شهر نواحی تازه توسعه یافته شهر قرار گرفته و در قسمت جنوبی سبز باغ‌های بسیاری وجود داشته است که شامل کنسولگری‌های بریتانیا و روسیه می‌شده است. بیمارستان میسیون آمریکایی و ساختمان‌های بانک شاهی ایران نیز در این دوران در شهر کرمانشاه وجود داشتند . در پایان دوره قاجار سازمان فضایی شهر کامل گردیده و در آن ساختمان‌های با اهمیتی چون کنسولگری‌های خارجی, بیمارستان‌ها و پادگان ها و مراکز نظامی استقرار یافته است. بازار محور اصلی تجاری شهر بوده و بافت کالبدی شهر با سیستم محله ای و از طریق کوچه ها و معابر وسیع از میانه آن عبور نموده و ارتباطات شهر را فراهم می ساخته اند.
۱-۷-۹ سازمان فضایی شهر درعصرپهلوی
در عصر پهلوی شهر کرمانشاه بعنوان یک قطب اقتصادی در منطقه مطرح می شود و در این دوره صنایع در شهر توسعه یافته و به لحاظ تجاری شهر اهمیت می یابد و کرمانشاه مرکز استان پنجم می‌شود در این دوره ، شهر شاهد تغییر و تحولات کالبدی زیادی می گردد و سازمان فضایی شهر به کلی دگرگون می شود. با ورود اتومبیل به ایران رشد و توسعه صنعت و تجارت و اقدامات جدید در شهرسازی در کرمانشاه موجب تحولات چشمگیری در سازمان فضایی و ساختار کالبدی شهر می گردد. این دوران را می توان به دو دوره تقسیم نمود:
۱-۷-۹-۱ دوره پهلوی اول (۱۲۹۹ ـ ۱۳۲۰)
این دوره مقارن با فاصله دو جنگ جهانی اول و دوم است. در این دوره شهرنشینی جدید در کرمانشاه
توسعه یافت و ایجاد خیابانهای جدید و تعریض و توسعه معابر, ایجاد میادین و پارکها و همچنین احداث محلات با سبک معماری خاص موجب گشت که ساختار کالبدی شهر کاملاً دگرگون شود. ساخت پالایشگاه نفت در حاشیه رودخانه قره‌سو موجب توسعه شهر به سمت اراضی کشاورزی حاشیه شهر شد. تحولات شهرسازی این دوره را می توان به شرح زیر توصیف کرد:
توسعه فضاهای نظامی در اطراف شهر شامل پادگانها و مراکز نظامی .
توسعه محلات مسکونی شهر از ۱۳۰۰ به بعد در قسمت های جنوبی و مرتفع شهر و شکل گیری محلات جدید (شریعتی, فردوسی و …) .
ایجاد خیابان مدرس (شاه, سپه, شاهپور) در سال ۱۳۱۴ از میدان آزادی فعلی تا میدان فردوسی فعلی و همچنین بناهای دو طبقه در اطراف آن و قطع ساختار کالبدی بازار, دگرگونی جدید و وسیع در سازمان فضایی شهر در مقیاس کلان را ایجاد نمود.
ایجادمیدان‌های فردوسی, شاه, سپه, سبزه میدان, موجب توسعه فضاهای جدید شهری شد.
ایجادخیابان پهلوی(شریعتی فعلی) توسعه شهر را به سمت شرق و در امتداد شمال و جنوب موجب شد.
در این دوره فضاهای فرهنگی و گردشگری نیز توسعه یافته است شهر صاحب سه سینما و سه هتل می شود که همگی در خیابان سپه ساخته می شوند. جمعیت شهر در سال ۱۳۱۹ شمسی (براساس سرشماری انجام شده در این سال) ۸۸۶۲۲ نفر بوده است.
۱-۷-۹-۲ دوره پهلوی دوم (۱۳۲۰ ـ ۱۳۵۷)
این دوره را می توان اساس تشکیل کرمانشاه جدید و فعلی دانست. تحولات شهرسازی در این دوره و تغییرات در سازمان فضایی شهر را می توان در دو مقطع ارزیابی کرد: (۱۳۲۰ تا ۱۳۴۲) و
(۱۳۴۲ تا ۱۳۵۷) در دوره ۱۳۲۰ تا ۱۳۴۲، تغییرات و اصلاحات کالبدی دوران پهلوی اول تثبیت
آخرین نظرات