۲-۲- بودجه ریزی مشارکتی

دردنیای امروز، بودجه ریزی به صورت ابزاری کارآمد جهت مدیریت صحیح دولت و بخش عمومی به شمار می‌آید .آگاهی مدیران و تصمیم سازان سطوح خرد و کلان از شیوه های نوین بودجه ریزی، علاوه بر استفاده عقلایی از منابع و تخصیص بهینه آن، بستر مناسب برای رشد و کارایی در دستگاه‌ها و سازمان های دولتی فراهم می‌سازد و علاوه بر ارتقاء کارایی، از اسراف و تبذیر اموال عمومی جلوگیری نموده و توزیع عادلانه و مطلاب منابع ملی را به دنبال خواهد داشت. بودجه به عنوان بیان مالی عملیات دولت، مهمترین سند دولتی است که دستگاه های اجرایی را در دستیابی به اهداف سند چشم انداز و برنامه های توسعه کشور و انجام اثربخش وظایف خود یاری می رساند.از این رو تلاش برای بهبود این سند مالی و بهره وری بودجه در اجرای فعالیت های دستگاه های اجرایی همواره مورد توجه و چالش بوده است (ابراهیمی رومنجان و همکاران،۱۳۹۳).

مشارکت بودجه به ارتباط مدیران به ایجاد بودجه و تاثیرشان بر پیامد فرایند تصمیم گیری نسبت داده می شود. تقاضا در جهت بودجه بندی مشارکتی کاملاً تحت حمایت نیاز به داشتن حمایت مربوط به بودجه است که تعهد سازمانی را به نحو بهتری ارتقا می‌دهد. علاوه بر آن افزایش عملکرد مدیریتی (برونل^[۱۲]۱۹۸۲) برونل ام سی اینس ۱۹۸۶؛ مرچانت (۱۹۸۱) بازده و سازمانی بواسطه مذاکره یا بودجه بندی مشارکتی بهبود می‌یابد Zainuddin et al,2011)).

زمانی که مشارکت مرئوسان در فرایندهای بودجه‌بندی تقاضا شده‌است، مرئوسان انتظار خواهند داشت که بودجه نهایی آنان را منتفع کند. اگر دستیابی به بودجه خیلی مشکل باشد، مرئوسان فرصت مشارکت را آنقدر ارزشمند نخواهند ‌دانست که آن را اجرا کنند. این وضعیت منجر به تأثیر مأیوس‌کننده ‌در مورد پیامد تصمیم نامطلوب خواهد‌داشت. این تأثیر زمانی که مرئوسان متوجه شدند مشارکتشان، تأثیری در نتیجه‌ تصمیم ندارد، رخ خواهد داد. مرئوسان ناامید و مأیوس هستند، زیرا انتظاراتشان در رابطه با نتایج تصمیم برآورده نشده‌است. ناامیدی و یأس به تعهد آنان نسبت به نتایج تصمیم لطمه خواهد زد (Nahartyo,2031).

مشارکت در بودجه بندی، به مدیریت فرصتی برای تحت تأثیر قرار دادن بودجه قبل از نهایی شدن آن فراهم می‌کند، لذا مدیر الزاماًً نقش فعالی دارد و می‌تواند مشارکت بیشتر در بررسی و ارزیابی گزینه های مختلف برای تعیین اهداف بودجه داشته باشد. ‌بنابرین‏، مشارکت در بودجه بندی تلاش های مدیریت را برای فرموله کردن دقیق پیش‌بینی ها با توجه به حالات محیطی افزایش می‌دهد و می‌تواند منجر به تمرکز توجه مدیریت بر تصمیمات و رفتار مورد نیاز در دوره های آتی شود .همچنین ممکن است منجر به افزایش تفکر ‌در مورد اهداف بودجه و گزینه های مختلف گردد (توکلی و همکاران، ۱۳۸۶).

مشارکت بودجه‌بندی همچون یک فرایندی در سازمان‌هاست که مدیران را در تعیین اهداف بودجه که مسئولیت آن با مدیران است، درگیر می‌کند. مشارکت مزایای زیادی برای سازمان دارد و تقریباً از تحقیق مشارکت ناشی شده‌است. مشارکت تأثیر مثبتی بر نگرش‌های کارمندان، افزایش کیفیت و کمیت محصول و افزایش هماهنگی و همکاری میان مدیران را نشان داده‌استMurdayanti et al,2013) ).

۲-۲-۱- تاریخچه بودجه ریزی در ایران

با توجه به اینکه دولت تمامی فعالیت های مالی خود را در چارچوب قانون بودجه انجام می‌دهد ‌بنابرین‏ بودجه شاهرگ حیاتی دولت می باشد و نقش بسیاری در اقتصاد ملی ایفا می‌کند. از طرف دیگر با توسعه وظایف و افزایش سریع هزینه های دولتی و پیوند آن با وضعیت عمومی کشور کنترل مخارج مشکل تر شده وبه بهیود در سیستم های برنامه ریزی و کنترل و مدیریت منابع بخش عمومی بیشتر احساس نیاز می شود (قدیم پور و همکاران، ۱۳۸۹).

امروزه به دلیل ‌پیچیدگی های فزاینده محیطی و وجود متغیر های بی شمار مؤثر در فرایند تصمیم گیری مدیران و نیاز به کاهش هزینه های جاری دولت، موضوع افزایش بهره وری دولت کانون توجه کلیه مؤسسات و سازمان های دولتی را تشکیل داده است و در این میان بودجه ریزی عملیاتی بنا به ماده ۱۳۸ و ارتقای بهره وری به استناد ماده ۱۴۴ قانون برنامه چهارم توسعه به شدت مورد توجه دولت و سازمان‌های متفاوت قرار گرفته است (رمضانی موفق، ۱۳۸۸).

تجارب عضو کشورهای سازمان همکاری های اقتصادی وتوسعه بیانگر این است که ارزیابی عملکرد تاثیر بسزایی در مدیریت هزینه های عمومی دارد. در مرحله تهیه و تنظیم بودجه دسترسی و استفاده گسترده از اطلاعات عملکردی سازمان های برنامه و بودجه را برای به چالش کشیدن پیشنهاد های بودجه ای دستگهای اجرایی یاری نموده، در مرحله اجرای بودجه آن ها را برای شناسایی و مقایسه بین ‌دستگاه‌ها با عملکرد مطلوب وضعیف تقویت کرد به فشار های داخلی و خارجی برای بهبود ارائه خدمات کمک می کند (حسن آبادی و نجار صراف، ۱۳۸۷). شروع اجرای بودجه همزمان با پیدایش حکومت مشروطه در دنیا بوده است و اداره دستگاه حکومت به وسیله بودجه ای که به تصویب نمایندگان مردم برسد یکی از مهمترین خصوصیات و از اساسی ترین مبانی به شمار می رود. شایان ذکر است که در ایران قبل ‌از مشروعیت نظارت مردم بر امور بودجه جامعه در کمترین حد بوده است (رمضانی موفق، ۱۳۸۸).

قبل از مشروطیت، دخل و خرج عمومی دولت را در حساب های پراکنده ای به نام « کتابچه های جمع» ثبت می‌کردند. مرکز هریک از ایالات و ولایات کتابچه مخصوص داشتند هر کتابچه مسولی داشت که مستوفی نام داشت. مستوفیان در مرکز زیر نظر «وزیر دفتر» انجام وظیفه می‌کردند. وزیر دفتر در حکم وزیر دارایی بود(همان منبع).

۲-۲-۲- مدیریت بودجه یی ایران

نظام بودجه بندی، تغییر و تحول بسیاری را در پشت سر گذاشته و امروزه به صورت یک نظام پیچیده فنیو مالی مشتمل بر طرحها و برنامه ها در خدمت مدیریت قرار دارد. بودجه ابزاری کارآمد جهت تحقق اهداف هر سازمان است و هرچه بودجه دقیقتر طراحی شود امکان نیل به اهداف بیشتر می شود. نظام بودجه ریزی مناسب می‌تواند برنامه های از نحوه کسب درآمدها و تخصیص هزینه ها را در جهت پیشبرد اهداف سازمان یاری نماید (تشرفی، ۱۳۸۸).