گرایش به زیبایی: انسان هم زیباست و هم زیبایی‌گرا. خداوند گرایش به زیبایی را در وجود بشر قرار داده است. اگر این گرایش به طرز صحیح پرورش پیدا کند ایمان به خدای متعال در انسان تقویت می‌شود. هنر و خلق آثار هنری نمود بارز زیبایی‌گرایی است. انسان نه تنها علاقه به زیبایی دارد بلکه مایل است چیزهای زیبا بیافریند و لذت ببرد(مطهری،۱۳۸۵). گرایش به زیبایی یکی از عوامل مؤثر و فراگیری است که با تکیه بر آن و شکوفایی‌اش، می‌توان دستاوردهای مفیدی را در میان انسان‌ها به خصوص نوجوانان دانش‌آموز، شاهد باشیم.

گرایش به جمع: جامعه‌گرایی یکی دیگر از گرایش‌های فطری است. همان طور که انسان به غذا، زیبایی و فضیلت گرایش دارد به زندگی اجتماعی بالفطره متمایل است. به همین دلیل، آغاز خلقت بشر با گروه کوچک دو نفره و سپس چند نفره بوده است و متن زندگی نیز با تشکیل اجتماعات و تمدن‌ها تداوم یافته است و در عالم آخرت نیز گروه و اجتماع متناسب با آن عالم شکل می‌گیرد. انسان به طور فطری، اجتماعی است و قرآن با ادبیات متفاوت می‌خواهد بگوید که انسان در متن خلقت به گونه‌ای آفریده شده است که مقدمات زندگی اجتماعی برایش فراهم باشد. از جمله مقدمات و شرایط اجتماعی، شناسایی کردن است(مطهری،۱۳۸۷).

مختلف آفریده شدن انسان‌ها از نظر استعداد نیز دلیل دیگری برای فطری بودن زندگی اجتماعی است. یعنی در متن خلقت، انسان‌ها به گونه‌ای آفریده شده‌اند که نیازمند یکدیگر هستند و باید نیازمند یکدیگر باشند. پس زندگی اجتماعی یک حقیقتی است که از اصل خلقت انسان ریشه می‌گیرد نه اینکه عوامل بیرونی انسان را وادار به زندگی اجتماعی ‌کرده‌است(ملکی،۱۳۹۳). جامعه‌گرایی در بین سایر نیازهای فطری بیشتر مورد توجه انسان‌هاست؛ اما به نظر می‌رسد نوع نگرش به جمع و هدف از اجتماع که در متن فوق به آن اشاره شد در جامعه کنونی دچار آسیب‌ها و انحرافاتی شده است.

گرایش به ابداع و خلاقیت: خالق هستی، انسان را با توانایی ابداع و ابتکار آفریده است. خداوند از نیستی می‌آفریند، انسان با ابزار و وسایلی که در اختیار دارد، دست به ابتکار و خلاقیت می‌زند. وقتی کودکی، چیز تازه‌ای می‌سازد شادی زیادی به او دست می‌دهد و انگیزه بیشتر برای ساختن چیز دیگر در او ایجاد می‌شود. چنانچه فضای تربیتی مناسب و وسایل لازم در اختیار او باشد ممکن است دست به ابتکارهای بالاتری بزند. این اعمال و رفتار، ریشه در فطری بودن ابداع و نوآوری در طبیعت بشر دارد. بالاتر از این ها وقتی یک دانشمندی نظریه جدیدی طراحی و ارائه می‌دهد به همان اندازه احساس نشاط می‌کند(ملکی،۱۳۹۳). می‌توان گفت اگر قوه ابداع و خلاقیت در بشر نبود پیشرفت‌های فراوان در عرصه‌های گوناگون حیات بشر به وقوع نمی‌پیوست. انسان نیاز دارد بیافریند، خلق کند و چیزی که وجود ندارد را به وجود آورد. خلاقیت و نوآوری، مثل علم و آگاهی هم وسیله‌ای برای رفع نیازهای زندگی است و هم خودش برای انسان هدف و مطلوب است. با این همه، باید دید آیا سیستم آموزشی دانش‌آموزان را به سوی تقویت و شکوفایی خلاقیت و ابتکار راهنمایی می‌کند یا خیر؟

سوم: ساختار توانایی‌ها

انسان همان گونه که در ساختار شناخت‌ها و گرایش‌ها، مانند ظرف خالی نیست، در ساختار توانایی‌ها و قدرت نیز مانند لوح نانوشته نیست. ذات پاک خداوند، توانایی‌هایی در وجود او به ودیعه گذاشته که می‌تواند با اراده خود، آن را شکوفا کرده و به فعلیت برساند.

توانایی‌‌های انسان در دو منطقه وجودی فطرت و طبیعت بروز می‌یابد. عقل عملی در بُعد فطری توانایی‌های انسان است و قوه عامله طبیعت نیز در جنبه طبیعی، مجری دستورهای عقل عملی است(ملکی،۱۳۹۳).

برای شفاف شدن این بخش لازم است اندکی ‌در مورد اقسام عقل توضیح دهیم. مطهری(۱۳۸۲)، عقل را طبق نظر حکما به دو بخش عقل نظری و عقل‌ عملی تقسیم می‌کند. البته منظور این نیست که در هر کسی دو قوه عاقله وجود دارد، بلکه‌ منظور این است که قوه عاقله انسان دو نوع محصول فکر و اندیشه دارد که از اساس با هم اختلاف دارند: افکار و اندیشه‌های نظری، و افکار و اندیشه‌های عملی. عقل نظری همان است که مبنای علوم طبیعی و ریاضی و فلسفه الهی‌ است. کار عقل در این علوم،‌ قضاوت درباره و به بیان دیگر درک چیزهایی است که هست اما عقل عملی آن است که مبنای علوم زندگی است، مبنای اصول اخلاقی‌ است یا درک چیزهایی است که باید بکنیم.

ملکی(۱۳۹۳) نمونه هایی از توانایی‌های انسان را که در پرتو عقل عملی بروز می‌یابد اینگونه بیان می‌کند: توانایی قاطعیت در اجرا، توانایی در استقامت و صبر در برابر فشارهای روحی و روانی و موانع خارجی، توانایی ارتباط و تعامل با دیگران و حفظ آن، توانایی در تصمیم‌گیری، توانایی در تعیین هدف اصلی و فرعی.

۶-۱-۲ تحقیقات مرتبط

جدول۱- ۲: خلاصه ای از تحقیقات مرتبط

حیطه پژوهش
عنوان پژوهش
نویسندگان
سال انتشار
فطرت در حوزه دینی

بازخوانی نظریه فطرت دینی در رویکرد معناگرایی ویکتور فرانکل

مسعودی- هاشمی

۱۳۹۱

بررسی فطرت با تکیه بر تفسیر المیزان

سعیدی- محمدی طیب

۱۳۸۸

جایگاه فطرت در آرای امام خمینی

غفوری نژاد

۱۳۹۰

فطرت در آیینه قرآن

جوادی آملی

۱۳۸۹

فطرت در روانشناسی

بررسی نظریه فطرت از دیدگاه قرآن و ارتباط آن با تربیت

عظمت مدار فرد- بدخشان

۱۳۹۰

قرآن و تربیت فطری

سجادی

۱۳۸۹

نقد و ارزیابی مبانی برنامه درسی ملی جمهوری اسلامی ایران ‌بر اساس “شاخص‌های فطرت”

ملکی

۲۰۱۰

نیازهای بنیادی انسان در روانشناسی

فرهنگ مدرسه و از خودبیگانگی تحصیلی با نقش واسطه ای نیازهای روان شناختی اساسی

غلامی- قلاوندی-اکبری- امانی

۱۳۹۲

پیشرفت تحصیلی : نقش نیازهای روان شناختی اساسی و سبک های هویت

غلامعلی لواسانی-خضری آذر- امانی- علیزاده

۱۳۹۰

الگوی ساختاری روابط بین حمایت از خودمختاری ادراک شده معلم، نیازهای روان شناختی اساسی، انگیزش درونی و تلاش

اژه ای- خضری آذر- بابایی- امانی

۱۳۹۰

تدوین و آزمون یک مدل انگیزشی برای پیش‌بینی امید بر مبنای نیازهای بنیادی روانشناختی در دانش آموزان پسر مقطع دبیرستان شهر قزوین

خلخالی

۱۳۹۱

نقش برآورده شدن نیازهای اساسی روانشناختی در جهت گیری های هدف دانش آموزان

دفترچی- شیخ الاسلامی

۲۰۱۳

مطالعه رابطه بین تحقق نیازهای اساسی روانی و خلاقیت در دانش آموزان دختر و پسر دوره متوسطه تحصیلی

سلیمی- یوسفی- کریمی

۱۳۹۱

رابطه نیازهای بنیادی روانشناختی و سلامت روان جانبازان بیمارستان حضرت امیرالمؤمنین اصفهان

هاجر صالحی- قمرانی- زهرا صالحی

۱۳۹۲

نقش واسطه ای انگیزش درونی در رابطه بین نیازهای بنیادین روانشناختی و رضایت از زندگی

حجازی- صالح نجفی- امانی

۲۰۱۵

ادامه جدول۱- ۲: خلاصه ای از تحقیقات مرتبط