به فکر کار نیفتـاده روزگـار گذشـت کنون چه کار کند کس که وقت کار گذشت
(همان:۱۵۲)
تکرار واژه “ریشه” در آغاز و پایان مصرع‌ها آرایه رد الصدر إلی العَجُز را به وجود آورده است:
ریشه غم در دل فیاض از بس محکم است نیست جایی در سراپای تنم کاین ریشه نیست۱۳
(همان:۴۳۸)
۲-۲-۳ رد العَجُز إلی الصدر
رد العجز إلی الصدر آن است که آخرین واژه مصراع دوم، در آغاز مصراع بیت بعد بیاید. «زیبایی این آرایه، ناشی از تداعی، نظم و غرابت می‌باشد و ممکن است که یکی از دو واژه، دقیقاً در آخر یا اول مصراع نباشد»(وحیدیان کامیار،۵۱:۱۳۷۹).
در دیوان اشعار فیاض لاهیجی، آرایه رد العَجُز إلی الصدر، به میزان ۷۸ بار آمده که ۳۳/۳۳ درصد از مجموع انواع تکریر در شعر او را شامل می‌شود.
ای نازنین که نازش من بر تو باد و بس بیگانــه غم تــو مبـاد آشنــای من
ای آشنای دشمـن و ناآشنـای دوسـت وی دشمن مروّت و خصم رضای من
(فیاض لاهیجی،۴۸۴:۱۳۷۳)
در این بیت واژه “آشنا” به عنوان آخرین کلمه مصراع، در آغاز بیت بعدی تکرار شده است و زیبایی آن به جهت تداعی و نظم میان کلمات است.
ماه نــو و عیــد و صد چنیـن بـــاد میمـــون به ملازمـــان استــــــاد
استـــاد اجـــل و صـــدر اعظـــم شــایسـتــه رحــمــت خــــدا داد
(همان:۴۵۸)
لفظ “استاد” در پایان مصراع بیت اول و در آغاز مصراع بیت دوم، آرایه رد العُجَز إلی الصدر را ساخته است.
اگر نسب گویی متّصــل به خیر رســل وگر حسب پرسی متّصف به خلق حسن
زهی به حسن و شیم فایق از همه اقران چنانکه شاخ گل از نورسیدگان چمــن
(همان:۴۴۴)
در بیتی دیگر تکرار واژه “حسن” در پایان مصرع بیت اول و آغاز مصرع بیت دوم، موسیقی متناسب با الفاظ و معانی کلمات را آفریده است.
۳-۲-۳ عکس لفظی
در اوزانی که مصراع دوم آن تکرار بر عکس مصراع اول باشد، ترفند عکس لفظی و یا طرد و عکس به وجود می‌آید. به این‌صورت که «مصراعی را به دو پاره تقسیم کنند و آن دو پاره را در مصراع دیگر به صورت بر عکس تکرار کنند و ممکن است این تبدیل را در یک مصراع انجام دهند و یا یک پاره از مصراع اول را در مصراع دوم و یا پاره از مصراع دوم را در مصراع سوم، تکرار کنند»(شمیسا،۶۰:۱۳۷۸). برخی گفته‌اند که این ترفند، جنبه تزئین و آرایش دارد و زیبایی عکس لفظی در قرینه‌سازی، تکرار مطلب با تأکید و ارصاد است(وحیدیان کامیار،۵۴:۱۳۷۹).
آرایه عکس لفظی در شعر فیاض با بسامد ۴۰ مورد و با ۰۹/۱۷درصد به کار رفته است. در بیت زیر شاعر خود به واژه “عکس” اشاره کرده و می‌گوید:
دنیا چو داری در نظر عقبی به عکس آن نگـر ادبارهـــا اقبـــال‌ها، اقبـــال‌ها ادبارهــــا
(فیاض لاهیجی،۸۷:۱۳۷۳)
نظم و موسیقی مصراع اول با تکرار عکس ترکیب “الماس سوده” که به صورت هنری و شاعرانه آمده، کاملاً قابل تأمّل است:
المــاس ســوده، ســوده المـــاس می‌شود زان گشت آسمـــانم و خـــاکم نمی‌کنـــد
(همان:۱۶۹)
در بیت زیر کلمات “زنده” و “مرده"، بر عکس همدیگر در مصراع دوم آمده‌اند:
گشــــت از صـــوت آن نـــوازنـــــــده زنــــده‌ام مـــرده، مـــرده‌ام زنـــــــــده۱۵
(همان:۱۸۳)
۳-۳ تکرار نحوی
تکرار الگوی نحوی ترفندی است که علمای بدیع به آن توجّه نداشته‌اند و حال آنکه برجسته و زیبا می‌باشد و جزو ترفندهای ادبی است که به وسیله آن هماهنگی نقش‌های دستوری در بیت، وزن را ایجاد می‌کند. «در تکرار الگوی نحوی چون ویژگی‌های نحوی، بخش یا مصراع دوم، مصراع اول را تداعی می‌کند و ذهن از این دریافت لذّت می‌برد. تکرار نحوی، قرینه‌سازی نحوی می‌باشد و مانند هر قرینه‌سازی دیگری زیبا است، علاوه بر این، تکرار نحوی با تأکید همراه است»(وحیدیان کامیار،۵۷:۱۳۷۹).
در اشعار فیاض لاهیجی آرایه تکرار نحوی به تعداد ۳۴ مورد آمده است که به طور کلی ۴۸/۳ درصد از انواع تکرار واژه را شامل می‌شود.
در بیت زیر مصراع دوم، به ترتیب نقش‌های دستوری مصراع اول، شامل: مضاف‌الیه، فعل، قید، متمم و نهاد دارد که این نوعی موسیقی و وزن را برای شعر ایجاد کرده است:
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))
زمانــه را نبود جـــز به سایه تو پنـاه سپهر را نرســد جز به درگه تو مــلاذ
(فیاض لاهیجی،۲۳۶:۱۳۷۳)
در بیتی دیگر نیز آرایه تکرار نحوی با نقش‌های متمم، فک اضافه، فعل اسنادی و مسند آمده است و ذهن از دریافت آن لذّت می‌برد:
به غیر امر تو را نیست در جهان جریان به غیر حکم تو را نیست در زمانه نفاذ
(همان:۲۴۹)
قرینه‌سازی نقش‌های نهاد، مسند، فعل اسنادی، متمم، سبب زیبایی و هم‌آهنگی کلام شده است:
هوا خوش است با حریفان دوشادوش خوردن می خوش است در نوای نوشانوش
(همان:۲۵۰)
آرایه تکرار نحوی با نقش‌های متمم، مفعول و فعل، در بیت زیر برجسته و قابل تأمّل است:
ز آب دیده در و دشت را پر آب کنم ز اشـــک چشــــم دل را خونـاب کنم
آخرین نظرات