فقر چندبعدی در مناطق روستایی استان­های ایران چقدر است؟
ازنظر فقر چندبعدی، فقیرترین منطقه شهری ایران مربوط به کدام استان است؟
ازنظر فقر چندبعدی، فقیرترین منطقه روستایی ایران مربوط به کدام استان است؟
رتبه‌بندی مناطق شهری استان­های ایران ازلحاظ فقر درآمدی و فقر چندبعدی یکسان است؟
رتبه‌بندی مناطق روستایی استان­های ایران ازلحاظ فقر درآمدی و فقر چندبعدی یکسان است؟
۱-۴٫ اهداف پژوهش
ازآنجاکه موضوع فقر یکی از مهم‌ترین مباحث مربوط به هر کشوری است لذا در این پژوهش به دنبال اهداف زیر هستیم تا بتوانیم با ارائه تصویر واضح­تری از وضعیت فقر کشور، مسئولین را در جهت برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری‌های آتی، یاری نماییم.

1. 1. اندازه ­گیری فقر چندبعدی در مناطق شهری استان­های ایران

1. 1. اندازه ­گیری فقر چندبعدی در مناطق روستایی استان­های ایران

1. 1. یافتن فقیرترین منطقه شهری ایران ازنظر فقر چندبعدی

1. 1. یافتن فقیرترین منطقه روستایی ایران ازنظر فقر چندبعدی

1. 1. رتبه‌بندی مناطق شهری استان­های ایران ازلحاظ فقر درآمدی و فقر چندبعدی

1. 1. رتبه‌بندی مناطق روستایی استان­های ایران ازلحاظ فقر درآمدی و فقر چندبعدی

۱-۵٫ روش تحقیق
جامعه آماری این پژوهش، تمامی استان­های ایران است که به دو بخش شهری و روستایی تقسیم می­ شود و منبع آماری مورداستفاده، داده ­های طرح هزینه – درآمد خانوار مرکز آمار ایران برای سال­های ۱۳۸۸ و ۱۳۹۰ است. ذکر این نکته ضروری است که چون آمارهای هزینه خانوار نسبت به آمار درآمد خانوار، از دقت بیشتری برخوردار است، بنابراین از متغیر هزینه به‌جای درآمد استفاده‌شده است.

۱-۶٫ روش تجزیه‌وتحلیل داده ­ها
در این پژوهش داده ­ها از پرسشنامه ­های طرح هزینه-درآمد خانوار مرکز آمار ایران، استخراج‌شده و با بهره گرفتن از نرم‌افزار Excel طبقه‌بندی‌شده و وارد نرم‌افزار Eviews شده است. برای اندازه‌گیری شاخص­ های فقر از خط فقر نسبی برای تخمین استفاده‌شده است. به این صورت که، ابتدا فقر، بر اساس ویژگی­های مسکن، درآمد و آموزش سنجیده و در مرحله بعد، به بررسی فقر چندبعدی پرداخته می­ شود. برای محاسبه فقر مسکن، فقر آموزشی و فقر درآمدی ابتدا باید خط فقر مربوط به هر ویژگی را مشخص کرد.
خط فقر مسکن، ۱۶ مترمربع به ازای هر نفر در نظر گرفته‌شده است (فصلنامه اقتصاد مسکن،۱۳۷۴). برای بدست آوردن سطح ­زیربنای سرانه، سطح ­زیربنای محل سکونت هر خانوار را بر بعد خانوار تقسیم می­کنیم سپس درصد سطوح ­زیربنای سرانه زیرخط فقر را بدست می­آوریم.
خط فقر آموزش، بر اساس میزان سواد برای سرپرست خانوار در نظر گرفته‌شده است، به عبارتی فردی که بی‌سواد باشد، ازلحاظ آموزشی، فقیر محسوب می­ شود (شاهمرادی،۱۳۹۱). پس از مشخص نمودن تعداد سرپرست خانوار بی‌سواد، درصد سرپرست خانوار زیرخط فقر را بدست می­آوریم.
خط فقر درآمدی بر اساس روش معکوس ضریب انگل محاسبه می­ شود. پس از بدست آوردن خط فقر درآمدی، درصد افراد زیرخط فقر را محاسبه می­کنیم.
پس از بدست آوردن درصد خانوار­ ­زیرخط فقر مربوط به هر یک از ویژگی­های درآمد، آموزش و مسکن، با بهره گرفتن از رویکرد نظریه اطلاعات که در سال ۲۰۰۶ توسط معصومی، ارائه‌شده است بر اساس یک میانگین وزنی، به برآورد فقر چندبعدی می­پردازیم.
تعاریف مفاهیم و واژه ها:
فقر تک‌بعدی: این فقر، را بیشتر به فقر درآمدی نسبت می­ دهند. به عبارتی، زمانی که فقر تنها، از یک بعد، مثلاً بعد درآمد، مسکن، آموزش و… بدون توجه به سایر ابعاد، موردبررسی قرار گیرد به آن فقر تک‌بعدی می‌گویند.
فقر چندبعدی: در این نوع فقر، برخلاف رویکرد درآمدی که در آن تنها مسئله اقتصادی مدنظر است، سیستمی متشکل از اقتصاد، سیاست و فرهنگ را در نظر می­گیرد و فقر را حاصل ابعاد اقتصادی و غیراقتصادی می­داند.
خط فقر: بسته به اینکه در تعریف فقر مفهوم مطلق یا نسبی در نظر گرفته شود، آستانه‌ای تعریف می‌شود که
مرز بین فقیران و سایر افراد جامعه را مشخص می‌کند. این آستانه، خط فقر، نامیده می‌شود.
۱-۷٫ خلاصه فصل
در این فصل، ابتدا به بیان تعریف مختصری از فقر و ابعاد آن پرداختیم و با توجه به آن، فقر چندبعدی تعریف گردید. سپس به بیان پرسش­هایی که در این پایان‌نامه به دنبال پاسخ به آن­ها هستیم، پرداخته، پس‌ازآن، اهداف این پژوهش ذکر گردید؛ و در آخر، جامعه آماری، سال‌های موردبررسی و روش تجزیه‌وتحلیل داده ­ها بیان شد.
فصل دوم
سوابق و ادبیات موضوع
۲-۱٫ مقدمه
فقر از دیرزمان یکی از موضوعات موردنظر و مطالعه دانشمندان بوده و جزء دغدغه‌های فکری آنان محسوب می­شده است، اما به‌طورجدی و علمی و کاربردی مطالعات فقر از اواخر قرن ۱۹ آغازشده است. فقر، نمودی از توسعه‌نیافتگی است، مشکلات مختلفی را در ابعاد گوناگون، برای جوامع، به بار ­می­آورد. ازاین‌روست که موضوع فقر، از سوی تمامی کشورهای جهان، دارای اهمیت فراوان بوده و برای از بین بردن یا کاهش وسعت آن، برنامه ­های ویژه‌ای را اجرا می­ کنند. لذا، سنجش فقر و نیز راه­های مختلف فقرزدایی، در دهه­های اخیر، اهمیت بیشتری در سیاست‌گذاری‌های اقتصادی کشورهای دنیا، به‌ویژه کشورهای توسعه‌نیافته، پیداکرده است. واقعیت این است که گاهی، نه‌تنها عدم دسترسی به درآمدها و منابع، منجر به فقر می­ شود، بلکه از دست دادن فرصت­ها نیز، فقر را تشدید می­ کند. در این راستا، نهادهایی چون نهادهای آموزشی، بهداشتی و مالی فرصت­های ازدست‌رفته را کاهش خواهند داد. اصولاً فقر، در مناطقی که با شرایط وخیم بیوفیزیکی و محرومیت­های اقتصادی-اجتماعی روبرو هستند، گسترده می­ شود. فقرا نه‌تنها، دسترسی به منابع و درآمدهای مالی ندارند، بلکه فرصت­های پیشروی آن­ها هم کم هستند. بازارها و اشتغال از مسائلی هستند که باعث جداسازی مناطق مختلف، با شرایط جغرافیایی­و­اجتماعی متفاوت شده‌اند. همچنین دسترسی به آموزش و بهداشت، می ­تواند توانایی افراد ساکن در منطقه خاص جغرافیایی را در دستیابی به منابع درآمدی خارج از مزرعه افزایش دهد؛ بنابراین فقر، می ­تواند در دو زمینه موردبررسی قرار گیرد: فقر درآمدی که از طریق اندازه‌گیری مخارج سرانه خانوار و مقایسه آن با یک خط فقر مناسب، قابل ارزیابی است و فقر غیر ­درآمدی که از طریق بررسی دسترسی به نهادها و چگونگی عملکرد آن­ها در کاهش فقر، می ­تواند مورد ارزیابی قرار گیرد.
۲-۲٫ مروری بر پیشینه‌ تحقیق
اولین گام در جهت معرفی نگاه وسیع‌تر به ابعاد فقر در اندازه ­گیری، توسط آمارتیاسن در اواخر دهه­ هفتاد و اوایل دهه هشتاد برداشته شد. امروزه این رویکرد (رویکرد قابلیت آمارتیاسن) در میان سازمان­های بین‌المللی پذیرفته‌شده است به‌طوری‌که شاخص­ های توسعه انسانی (HDI)^[5] و شاخص فقر انسانی (HPI)^[6] که توسط سازمان ملل متحد به‌صورت سالیانه ارائه می‌شود، با بهره گرفتن از رویکرد فقر چندبعدی اندازه ­گیری می‌شود.

• • اسد زاده و پائول^[۷] (۲۰۰۱) در پژوهشی به بررسی فقر در ایران پس از انقلاب اسلامی پرداخته‌اند. تحقیق مبتنی بر داده‌های سال ۱۳۶۶ تا ۱۳۷۱ بودجه خانوار مربوط به طرح درآمد- هزینه خانوار است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که طی دوره مزبور، میزان فقر در مناطق روستایی کمی کاهش‌یافته؛ درحالی‌که در مناطق شهری تا بیش از ۴۰ درصد افزایش پیداکرده است.

• • بورگینگون و چاکراوارتی^[۸] در مقاله‌ای تحت عنوان “سنجش فقر چندبعدی” که در سال ۲۰۰۳ ارائه کردند در تکامل سنجش فقر چندبعدی بسیار تأثیرگذار بودند. آن­ها روشی را پیشنهاد کردند که بر طبق آن برای هر یک از ابعاد، خط فقر مشخصی تعیین می­شد. اگر فرد حداقل در یک بعد از ابعاد موردبررسی، زیرخط فقر تعیین‌شده، قرار می­گرفت به‌عنوان فقیر در نظر گرفته می­شد.

• • داگلاس، شان و یانگر^[۹] (۲۰۰۵) رویکرد مسلطی در رابطه با فقر چندبعدی بیان کردند. بر طبق این رویکرد، خطی به‌عنوان مرز بحرانی در نظر گرفته می­ شود و بر اساس آن می­توان تشخیص داد که فرد فقیر است یا خیر. برای تعیین این محدوده، برای هرکدام از ویژگی­ها، فقر تک‌بعدی محاسبه‌شده، در حقیقت سنجش مسلط، یک سنجش تعمیم‌یافته دوبعدی را از شاخص فوستر، گریر، توربگ بیان می­ کند. در این رویکرد، دو بعد جانشین هم قرار می­گیرند؛ که یک رویکرد اجماعی از فقر است به‌نحوی‌که اگر فرد، حداقل دریکی از ابعاد موردبررسی فقیر باشد، آنگاه فقیر محسوب می­ شود.

• • راوالیون و چن^[۱۰] (۲۰۰۷) در تحقیقی فقر مطلق را با استفاده ازسری‌های زمانی ۱۹۸۱ تا ۲۰۰۴ برای یک‌صد کشور درحال‌توسعه برآورد کردند. برای محاسبه تعداد و درصد فقرا از خط فقر بین‌المللی(درآمد روزانه یک لار) استفاده‌شده است. نتایج بدست آمده نشان می‌دهد که، در طول سال­های موردبررسی درصد فقرا به‌صورت معناداری کاهش پیداکرده است ولی درزمینه­ی کاهش تعداد فقرا دستاورد محسوسی نداشته است. اگرچه در چین وضعیت متفاوت بوده است یعنی تعداد فقرا نیز کاهش پیداکرده است.

• • ادوارد والز و مارکوس روبلز^[۱۱] در سال ۲۰۰۸ فقر چندبعدی را برای سال­های ۱۹۹۷ تا ۲۰۰۳ برای کلمبیا بر طبق مدل چاکراوارتی و بورگینگون بدست آوردند. در این مطالعه سه بعد امنیت، درآمد و آموزش موردبررسی قرار گرفت. نتایج بدست آمده حاکی از آن است که فقر چندبعدی طی سال­های موردبررسی کاهش‌یافته است.

• • اما سا نتوز^[۱۲] در سال ۲۰۰۹ مطالعه‌ای با عنوان ” سنجش فقر چندبعدی در یونان” انجام داد. که در آن فقر چندبعدی با بهره گرفتن از روش آلکایر و فوستر (۲۰۰۷) محاسبه شد. ویژگی­های موردبررسی عبارت‌اند از: درآمد، آموزش، دسترسی به مسکن، دسترسی به آب آشامیدنی و دسترسی به نور و روشنایی. در این مطالعه دو روش وزن دهی به‌کاربرده شده است. یکی وزن دهی یکسان به همه ابعاد و دیگری روش وزن دهی که به ترتیب به یکی از ویژگی­ها وزنی برابر با ۵/۰ و به ویژگی­های دیگر وزنی برابر با یک‌چهارم می­دهد. نتایج به‌دست‌آمده فقر چندبعدی بالایی را برای مناطق روستایی نشان می­دهد.

• • داوود و همکاران^[۱۳] (۲۰۰۹) در تحقیقی فقر مطلق در پاکستان را موردبررسی قرار داده‌اند. نتایج بدست آمده نشان می‌دهد که، شاخص سرشمار فقر در فاصله دو دوره زمانی ۷۴/۵ درصد کاهش پیداکرده است. در خلال این دوره فقر مطلق در مناطق روستایی حدود ۶۷/۵ درصد و در مناطق شهری حدود ۴۸/۴ درصد کاهش پیداکرده است.

• • خداداد کاشی (۱۳۷۷) در مقاله‌ای به‌اندازه گیری فقر در ایران طی سال‌های ۱۳۷۰-۱۳۶۴ با بهره گرفتن از شاخص سن پرداخته است. یافته­ ها دلالت بر آن داردکه در فاصله سال‌های ۱۳۷۰-۱۳۶۴ فقر در ایران افزایش‌یافته، ولی پس‌ازآن، رو به کاهش گذارده است.

• • محمودی (۱۳۸۱) در تحقیقی وضعیت فقر در ایران در طی سال‌های ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۳ را موردبررسی قرار داده است. نتایج نشان می­دهد که فقر در طول این دوره در کل کشور و نواحی روستایی افزایش‌یافته است؛ اما باوجود افزایش نرخ فقر در نواحی شهری، وضعیت فقیرترین فقرا در این بخش بهبودیافته است؛ به‌عبارت‌دیگر، اجرای سیاست تعدیل اقتصادی در کشور افزایش فقر مطلق را به دنبال داشته است.

• • راغفر و ابراهیمی (۱۳۸۶) در تحقیقی با بهره گرفتن از آمار هزینه و درآمد خانوارها به اندازه ­گیری فقر در مناطق شهری و روستایی ایران طی سال­های ۱۳۶۸ تا ۱۳۸۳ پرداخته‌اند. بدین منظور ابتدا خط فقر مطلق شهری و روستایی طی دوره موردبررسی بر اساس رویکرد حداقل نیازهای اساسی محاسبه‌شده است. برای اضافه نمودن حداقل نیازهای غیر غذایی از روش اورشانسکی استفاده‌شده است. سپس شاخص­ های گروه فوستر، گریر و توربک برای هریک از سال­های موردبررسی و به تفکیک شهر و روستا تخمین زده‌شده است. نتایج بدست آمده نشان می­دهد در تمامی دوره موردبررسی، میزان شاخص­ های فقر در مناطق روستایی بالاتر از مناطق شهری بوده است. همچنین روند کلی شاخص ­ها هم در فقر شهری و هم در فقر روستایی نزولی بوده است که این امر بدان معناست که درصد جمعیت زیرخط فقر، شکاف فقر و شدت فقر طی سال­های موردبررسی کاهش‌یافته است.

• • علی مددی در سال ۱۳۸۷ به اندازه ­گیری فقر چندبعدی در سال­های ۱۳۸۳ و ۱۳۸۶ پرداخت؛ در این تحقیق ویژگی­های مسکن، درآمد، تملک کالاهای بادوام، سلامت، تأمین اجتماعی، اوقات فراغت و آموزش به‌عنوان ویژگی­های کمکی جهت اندازه ­گیری فقر مورداستفاده قرار گرفتند. نتایج حاکی از آن است که میزان فقر چندبعدی در مناطق شهری و روستایی در سال ۸۳ به ترتیب برابر با ۳/۱۸ و ۶/۱۹ و در سال ۸۶ به ترتیب برابر با ۴/۱۷ و ۳/۱۹ بوده است. نتایج نشان می­دهد که فقر چندبعدی در سال ۸۶ نسبت به سال ۸۳ در مناطق شهری و روستایی کاهش‌یافته است.

• • پیرائی و شهسوار (۱۳۸۸) در مقاله‌ای وضعیت فقر در مناطق شهری و روستایی استان فارس طی سال­های ۱۳۷۴ تا ۱۳۸۶ را موردبررسی قرار داده­اند. نتایج محاسبه این شاخص ­ها نشان می‌دهد که میزان خط فقر مطلق سالانه خانوارها در مناطق شهری بیشتر از مناطق روستایی بوده و روند شاخص­ های فقر در مناطق شهری و روستایی، نشان­دهنده روند نزولی فقر در این مناطق طی دوره موردبررسی است.

• میترا احمدی‌نژاد در سال ۱۳۸۹ مطالعه­ ای با عنوان “فقر چندبعدی و نابرابری پناهندگان افغانی ساکن ایران” انجام داده است. ویژگی­های موردبررسی در این پژوهش عبارت‌اند از: درآمد، آموزش، مسکن و بهداشت؛ که از این میان، فقر درآمدی با ۷۹ درصد بالاترین سرشمار فقر رادار است. سرشمار فقر چندبعدی با رویکرد تمرکز ضعیف در نرخ­های جانشینی متفاوت برای ویژگی­ها، عددی بین ۷۸ تا ۹۵ درصد و فقر چندبعدی با رویکرد تمرکز قوی، عددی بین ۹۸ تا ۱۰۰ درصد بدست آمده است.