منشاء ارزش حسابرسی صورت های مالی، قضاوت حرفه ای حسابرس و قضاوت های جمعی حرفه، به شرح استانداردهای حسابرسی است. با وجود اینکه استانداردهای حسابرسی ارجاعات متعددی به قضاوت حرفه ای دارد، اما تاکنون تعریفی ازآن ارائه نکرده است .

قضاوت حرفه ای از چند عامل کلیدی تأثیر پذیر است که شامل موارد زیر است :

ویژگی های حسابرس، محیط کار حسابرسی، شواهد حسابرسی، فرایند تصمیم گیری و ویژگی های کیفی قضاوت(مهام ،۱۳۸۳، ۳۹ )^۱.

عنصر سوم چارچوب، شواهد حسابرسی است که آن را می توان به عنوان بخشی از محیط کار حسابرسی نیز قلمداد کرد، اما چون شالوده حسابرسی، گردآوری و ارزیابی شواهد است، شواهد حسابرسی باید به طور جداگانه مطالعه شود (همان منبع، ۴۰ )^۲.

۶-۲ شواهد

طبق فرهنگ دهخدا، جمع شاهد، گواهان، جمع شاهده، در اصطلاح صوفیه هر چه دل حاضر و شاهد آن است وآن حاضر مشهود اوست و شواهد به صیغه ی جمع بر مخلوق اتلاق می شود و شاهد به صیغه ی مفرد بر حق تعالی . مشاهده کننده امری یا چیزی، نگاه کننده، جمع شهود و شهد ، مرد نیک روی و خوش صورت. گواه به معنی شاهد، دلیل، برهان، شهید ( دهخدا، ۱۳۲۸ ، ۸۳۲ )^۳.

تعریف آن طبق فرهنگ عمید، جمع شاهد، ادای شهادت کننده، گواهی دهنده ، کسی که امری یا واقعه ای را به چشم خود دیده باشد و گواهی بدهد (عمید،۱۳۶۳، ۸۰۸)^۴.

گواه، حاضر در امر یا مجلس، در ادبیات جمله یا عبارتی از نثر یا نظم را گویند که برای اثبات معنی لغت یا کلام یا موضوعی بیاورند. در فارسی به معنی معشوق و محبوب و مرد یا زن خوبروی نیز می‌گویند (همان منبع، ۷۸۲)^۵.

گواه به معنی آگاه، شاهد، گواه نیز گفته می شود. گواهی، شهادت، گوایی هم گفته شده است (همان منبع ، ۱۰۱۶)^۶.

شواهد در لغت جمع شاهد به معنای دلیل و برهان و حجت است. هر گونه اطلاعی که فرض حسابرسان را مبنی بر این که صورت های مالی ، وضعیت مالی و نتایج عملیات صاحبکار را به نحو مطلوب نشان می‌دهد، تأیید یا رد کند (ارباب سلیمانی،۱۳۷۹، ۴۹) ^۷.

گواه، مجموعه ای حقایق و اطلاعات دقیق، مربوط و کافی، اعم از قطعی و ابرازی است که حسابرس برای اثبات یک گزاره، موضوع یا فرض گردآوری می‌کند تا پشتوانه و مبنای نظر حرفه ای او قرار گیرد (همان منبع ، ۱۳)^۸.

زمینه هایی که مابه آن ها می پردازیم، خواه در فعالیت های روزانه یا فعالیت های علمی تنها زمانی توجیه پذیرند که به اندازه کافی از طریق شواهدی پشتیبانی گردند، چرا که هر فرضیه برای اثبات ، نیاز به دلایل کافی دارد. این امر در حسابرسی نیز مصداق دارد.

حسابرس نیازمند شواهدی است تا درباره صحت گزارشات و صورت های مالی صاحبکار اظهار نظر نماید. در این حالت او با پیروی از یک روش سیستماتیک و با قاعده، رفتاری منطقی و عاقلانه داشته است و درصورتی که وی نتواند مقادیر کافی ومناسب از شواهد گردآوری نماید و یا نتواند به گونه ای مناسب و مؤثر، آن شواهد را ارزیابی نماید، غیر منطقی رفتار نموده و قضاوت وی از اعتبار برخوردار نخواهد بود (ماتز و شرف ،۱۹۶۱، ۶۸) ^[۴۲].

شواهد عموماً به عنوان گواه (مدرک) یا وسیله ای برای بیان حقیقت به شمار می‌روند. در حسابرسی این نقطه نظر برای عمل تأیید به کار می رود و شواهد به عنوان وسیله ای برای تأیید ادعاهای مدیریت که جزء لاینفک صورت های مالی است به کار گرفته می‌شوند. اظهار نظر حسابرس به خصوص ‌در مورد صورت های مالی اساسی تحت عنوان شهادت یا گواهی شناخته می شود (حساس یگانه،۱۳۸۴ ، ۲۹۰)^۲.

۱-۶-۲ انواع ‌و اقسام شواهد

در حالت کلی شواهد ‌و مدارک در قالب یکی از سه دسته زیر می‌باشد:

۱- شواهد طبیعی

۲- شواهد مصنوعی

۳- استدلال منطقی

شواهد طبیعی در جهان اطراف ما وجود دارند و با مشاهده ی آن ها، وجودشان برای ما محرز می شود. مدارک طبیعی دردسترس ترین ، مستدل ترین ‌و متقاعد کننده ترین شواهد می‌باشند.

شواهد مصنوعی درجهان اطراف ما وجود ندارند بلکه از طریق برخی روش های علمی وآزمایشگاهی خلق می‌شوند. در این مورد ما با نوع دیگری از مشاهده روبرو می‌شویم. باید گفت مشاهده شواهد خواه طبیعی یا مصنوعی خود یک هنر محسوب می شود. مشاهده گر ماهر، گستره ی وسیع تری را نسبت به فرد غیر ماهر دریافت می‌کند. برخی مباحث ‌و فرضیات به روش تجربی و آزمایشگاهی قابل بررسی اند و برای برخی دیگر استفاده از این روش ها بسیار سخت وگاهی غیر ممکن است. مثلاً مباحث شیمی با آزمایش های کنترل شده سازگارند اما در ستاره شناسی امکان پذیر نیست. سازگاری برخی زمینه‌های علمی با روش های علمی و تجربی باعث پیشرفت ( با سرعت بیشتر و مدارک قوی تر) نسبت به سایرزمینه ها می شود.

سومین نوع شواهد استدلال منطقی است. اغلب آنچه ما به آن باور داریم مسقیماً ناشی از مشاهده شواهد طبیعی یا مصنوعی نمی باشد. ایده ها عمدتاًً به طور منطقی از حقایق مشاهده شده حاصل می شود و برای ما درست به نظر می‌رسند. برای رسیدن ‌به این حقایق و تأیید نتایج، به تلاش ذهنی ‌نیاز است. این شواهد مانند شواهد طبیعی ومصنوعی از طریق مشاهدات مستقیم وآزمایشگاهی به دست نمی آید و نسبت به مدارک دیگراز درجه متقاعدکنندگی کمتری برخوردار است. چراکه نیاز به زمینه‌های شهودی ومنطقی دارد.

ذهن بشر به طور یکسان از این سه نوع شواهد و مدارک تأثیر نمی پذیرد. برای ما انکار وجود اشیاء فیزیکی بسیار مشکل است و تنها به جهت امکان خطای دید ، تشخیص نادرست یا خطاهایی از این قبیل می شود آن ها را منکر شد. یک مدرک برای اثبات وجود خود، به اندازه کافی مجاب کننده است و ذهن ناچار به باور و پذیرش آن است. اگر ایجاد شواهد نیازمند انجام فعالیت های پیچیده ای باشد، ممکن است ذهن آماده پذیرش آن نباشد و یا به سختی آن را بپذیرد. ذهن آنچه را که قادر به درک آن نیست رد می‌کند (ماتز و شرف ،۱۹۶۱، ۶۸) ^[۴۳].

۲-۶-۲ مدارک و شواهد در حوزه های مختلف

حوزه های مختلف علمی که از روش های مختلف تحقیقاتی استفاده می‌کنند، طرح های متفاوتی برای حل مسأله دارند و از انواع مختلفی از مدارک استفاده می‌کنند، برای درک بهتر ماهیت شواهد و مدارک حسابرسی مقایسه آن ها با مدارک در سایر زمینه‌های علمی کمک کننده خواهد بود. ماهیت شواهد به شکل قابل توجهی تحت تأثیر ماهیت و طبیعت زمینه ای است که شواهد برای آن استفاده شده است. به عبارت دیگرمتأثر از هدفی است که شواهد برای آن منظور به کار گرفته می شود.

نمایه ۲-۲ شواهد را در حوزه های مختلف علمی دسته بندی و مقایسه می‌کند .

یک نتیجه گیری عاقلانه وگزارشگری درست، حاصل جمع‌ آوری شواهد وبررسی آن ها‌ است. شواهدی که هم از جهت مقداری و هم از جهت موضوعی مستدل ومستند باشد. جمع‌ آوری شواهد بیشتر و درک بهتر حقایق پیرامون، ممکن است نتیجه گیری کلی حسابرسی را به چالش بکشاند (همان منبع،۷۰)^۲.

از ویژگی های متفاوت در حوزه های مختلف ، موارد زیر را می توان نام برد :

هدف خاص حوزه علمی- برخی از تلاش های علمی دانشمندان در جهت درک بهتر دنیای فیزیکی پیرامون ما می‌باشد و برخی دیگر در جهت درک بهتر پیشرفت رفتارها و فعالیت های اجتماعی انسان هاست.

موضوعی که شواهد به آن مربوط است- به نظر می‌رسد شواهد لازم برای حمایت از ادعای قطعی وجود فیزیکی، از شواهد لازم برای حمایت از یک موضوع انتزاعی متفاوت است. تشخیص تأثیری که این تفاوت ها می‌توانند بر قضاوت داشته باشند کاملاً واضح نیست.