• قانونی دولتی مورد تأیید قرار می‌گیرد. ‌به این نوع از امضای تأیید شده، امضای الکترونیکی مطمئن گفته می‌شود.

1. 1. در سال ۱۳۹۲، محمد مهدی اسدی تحقیق با عنوان «بررسی جایگاه حقوقی ثبت الکترونیکی» انجام داد که در شماره ۱۳۴ و ۱۳۵ ماهنامه کانون سردفتران و دفتریاران قوه قضائیه به چاپ رسید. وی نتایج این تحقیق را چنین عنوان می‌کند: «بهره‌گیری از فناوری جدید ارتباطات و اطلاعات در زندگی امروزه و رشد روز افزون تجارت الکترونیکی، تحول در ساختارهای سنتی را اجتناب ناپذیر می‌سازد. دنیای دیجیتالی جزئی جدایی ناپذیر از زندگی انسان‌ها قرار گرفته است. لذا با رعایت ضوابط راهی بجز پذیرش آن وجود ندارد. از سویی، ثبت الکترونیکی به مفهوم چشم پوشی و حذف ثبت سنتی نمی‌باشد و از سوی دیگر هنوز هم سند رسمی کاغذی، مزایای ملموسی دارد و نمی‌توان تجربه طبقات مختلف اجتماعی به مدارک کاغذی را فراموش نمود. به علاوه، در مواردی صدور سند الکترونیکی به دلیل برخورد با نظم عمومی با منع قانونی همراه خواهد شد. ثبت الکترونیکی اگر چه قالب جدیدی دارد اما در بسیاری موارد از عناوین سنتی ‌در مورد تهدیدهای علیه آن استفاده می‌شود، عناوینی از قبیل؛ جعل، سرقت هویت، تحریف، تزویر، سوء استفاده، گواهی دروغین و … مطرح می‌باشد. البته این به معنای ناکامی ثبت الکترونیکی نیست. نکته دیگر اینکه تأسیس دفاتر ثبت الکترونیکی، به معنای اختصاص بخشی از فعالیت‌های دفاتر اسناد رسمی موجود به امر ثبت الکترونیکی یا تخصصی شدن دفاتر اسناد رسمی فعلی می‌باشد. هدف از این امر، صیانت از اصول و قواعد و عرف چندین ساله نظام ثبتی کشور، از طریق سپردن امور به متصدیان قانونی می‌باشد. البته دفاتر اسناد رسمی در صورت نداشتن تخصص فنی، باید از کارشناسان مربوطه و متخصص امر، استفاده نمایند.»

۱-۳٫ سؤالات تحقیق

1. 1. ماهیت امضای الکترونیکی چیست و قابلیت استناد به آن چگونه است ؟

1. 1. انواع امضای الکترونیکی کدام است؟ وجوه افتراقی بین آن ها چیست؟ و بنا به تفکیک میزان اعتبار بخشی هریک از انواع امضای الکترونیکی به اسناد تنظیمی چه میزان است؟

1. 1. قراردادهایی که امضای الکترونیکی به آن ها رسمیت می بخشد، آیا در محاکم قابل اعتبار می‌باشد؟

1. 1. آیا در تطبیق میان امضای دستی و امضای الکترونیکی تفاوت در میزان اعتبار بخشی به اسناد وجود دارد؟

1. 1. وجوه افتراقی در تعاریف امضای الکترونیکی در حقوق ایران و سایر نظامهای حقوقی چیست ؟

1. 1. قوانین ناظر بر موضوع امضای الکترونیکی در حال حاضر چیست ؟ و در موارد نقصان و سکوت قانون، آیا قانون خارجی قابل اعمال است

1. 1. نحوه اعمال و اجرا و گواهی امضای الکترونیکی در کشورهای مورد مقایسه چگونه است؟ آیا قابل اجرا در کشور ایران نیز هست یا خیر؟

1. نقش و جایگاه دفاتر گواهی امضای الکترونیکی در تثبیت امضای مطمئن چیست ؟

۱-۴٫ فرضیه های تحقیق

در بیان فرضیه با توجه به اینکه در حقوق، محقق به استنتاج و نتیجه گیری از مقدمات علمی، قوانین و منابع حقوقی و نظریات علمای حقوق می پردازد و در این راه باید از قوانین منطق پیروی نماید، تدارک فرضیه به صورت خاص برای یک موضوع ممکن نیست، اینکه داشتن فرضیه خاص به معنای تلاش در جهت اثبات موضوعی است که پیشاپیش ‌در مورد آن نتیجه گرفته شده است و از این رو با دانش جامعه شناسی، روان شناسی و سایر علوم تربیتی متمایز است. لیکن این فرضیه به صورت عام وجود دارد که در موارد مستحدثه و قواعد عرفی می توان از تجارب سایر کشورها تعریف قاعده و مفاهیم و ساخت قاعده و گاها نیز در استخراج قاعده استفاده کرد.

با این توصیف می توان به طور کلی فرضیه های زیر را در نظر گرفت :

1. 1. امضای الکترونیکی، امضایی است که با بهره گیری از ابزارهای الکترونیکی مثل رایانه ایجاد می شود.

1. 1. امضای الکترونیکی همان آثار امضای دستی را دارد.

1. 1. سند ممضی به امضای الکترونیکی واجد قدرت اثباتی در نظام ادله اثبات دعواست.

1. 1. امضای الکترونیکی گواهی شده توسط نهاد های مورد تأیید، اعتبار بالایی به اسناد می‌دهند.

1. 1. سند رسمی الکترونیکی با امضای الکترونیکی گواهی شده متفاوت است.

1. تعریف امضای الکترونیکی در نظام های حقوقی کامن لا و رومی ژرمنی نسبت به تعریف ایران دقیقتر و منطبق تر با علوم رایانه است.

۱-۵٫ اهداف تحقیق

پدیده امضای الکترونیکی جدای از ماهیت الکترونیکی و فنی آن واجد تاثیر شگرف در نظام حقوقی است. همان‌ طور که با ورود به دنیای ثبت الکترونیکی، واژه هایی همچون امضای الکترونیکی، اسناد الکترونیکی، قرارداد الکترونیکی در ادبیات و تأسیسات حقوقی محل تأمل و بررسی نظریه پردازان حقوق است. پیاده سازی ناقص این مفاهیم موجبات ناهمگونی در ورود به زوایای حقوقی این پدیده‌های نوین می‌باشد. امروزه امضای الکترونیکی و دفاتر گواهی امضای الکترونیکی، سند الکترونیکی اعم از سند رسمی، عادی، تجاری و قرارداد الکترونیکی و در نهایت ثبت الکترونیکی مفاهیم نوینی هستند که جهت پخته و کاربردی شدن نیاز به تحقیقات حقوقی فراوان دارد. ‌بنابرین‏ در این رساله سعی در تبیین زوایای حقوق امضای الکترونیکی و بررسی جایگاه اسناد ممضی به امضای الکترونیکی در نظام ادله اثبات دعوا داریم.

۱-۶٫ جنبه جدید بودن و نوآوری تحقیق

موضوع حقوق امضای الکترونیکی از موضوعات نوین حقوقی است و بنیان و پایه مفاهیمی چون حقوق اسنادالکترونیکی اعم از عادی، مطمئن، رسمی، تجاری، حقوق تجارت الکترونیکی و حقوق قراردادهای الکترونیکی است. فلذا مطالعه تطبیقی موارد مذکور از مباحث نوین حقوق در حوزه ثبت اسناد و املاک می‌باشند. ضمنا در این تحقیق سعی شده هویت میان رشته ای حفظ شود فلذا از مبانی علم کامپیوتر در تبیین مباحث فنی حقوقی استفاده لازم به عمل خواهد آمد.

فصل دوم:

مطالعه تطبیقی امضای الکترونیکی

و بررسی قواعد حقوقی حاکم بر آن

در این رساله سعی در تبیین مفهوم امضای الکترونیکی از منظر قوانین داخلی ایران و برخی از کشورها و مقررات بین‌المللی داریم. در ادامه اقسام امضا الکترونیکی را از میان قواعد و قوانین مختلف، بیان و وجوه افتراق و اشتراک آن ها را بررسی می‌کنیم. و با بررسی مقررات و قوانین بین‌المللی و ملی از جمله حقوق فرانسه به عنوان طلایه دار نظام حقوقی مبتنی بر نوشته، به توصیف امضای الکترونیکی و قدرت اثباتی و اجرایی آن می پردازیم . بخش های این فصل شامل کلیات امضا (بخش اول)، تعریف امضای الکترونیکی (بخش دوم) امضای دیجیتال (بخش سوم)، بررسی تفاوت امضای مطمئن با ساده (بخش چهارم)، دفاتر صدور گواهی امضای الکترونیکی(بخش پنجم) و نهایتاً در بخش ششم به آثار حقوقی امضای الکترونیکی و جایگاه آن در نظام ادله اثبات دعوا خواهیم پرداخت. همچنین نظر به اهمیت بهره بردن از مطالعات و تحقیقات خارجی، در تمامی بخش های پایان نامه و به تناسب آن در فصل امضای دیجیتال تلاش شده است تا در حد توان و امکان مباحث به صورت حقوق تطبیقی ارائه گردد و از این طریق مطالعه و تحقیق صرفا به پدیده‌های داخلی محدود نشود و مطالب دارای جنبه فرامرزی و بین‌المللی باشد.

۱٫ در برابر شخص محسن الیه

بایستی گفته در برابر این عمل نیک خود به فرد محسن الیه مراجعه و وی بایستی جبران خسارت کند و این از جلوه های مثبت ضمان بودن احسان است.

۲٫ در برابر شخص ثالث

اگر محسن در مسیر کمک به محسن الیه باعث خسارت و ورود ضرر به شخص ثالث شود سه فرض وجود دارد:

۱-شخص محسن به محسن الیه مراجعه و خسارت خود را بگیرد.

۲٫ شخص ثالث به محسن مراجعه و خسارت خود را بگیرد و شخص محسن هم بتواند به محسن الیه مراجعه و خسارت پرداخت شده را مطالبه نماید و بایستی گفت در نهایت بحث جبران خسارت متوجه شخص محسن الیه می شود.

۳٫ فرض پرداخت خسارت از بیت المال با توجه به اینکه پرداخت خسارت از بیت المال فقط در موارد مصرح و مشخصی صورت می‌گیرد بعید به نظر می‌رسد که بتوان چنین کاری کرد مگر با تصریح خود شارع و قانون گذار. ‌بنابرین‏ با توجه به مصادیق مختلفی که گفته شد انگیزه ی احسان علاوه بر اینکه می‌تواند موجب عدم ضمان شود، از طرف دیگر می‌تواند مثبت ضمان نیز باشد.

گفتار دوم: نقش شخص محسن به نحو تسبیب

تسبیب عبارت از این است که عمل مسبب مع الواسطه سبب وقوع جنایت یا تلف شود به طوری که اگر نبود جنایت حاصل نمی شد.

‌در مورد سبب گفته شده، هر چیزی که از وجودش وجود دیگری لازم نیاید ولی از عدمش عدم دیگری لازم بیاید، «سبب» است در مقابل علت بدین نحو که هر گاه رابطه بین دو چیز به گونه ای باشد که از وجود یکی وجود دیگری و از عدم یکی عدم دیگری لازم بیاید، آن «یکی» را علت تامه دیگری می‌گویند.^[۱۹۰]

مسئله ای که در اینجا مطرح می شود این است که مقتضای قاعده ی تسبیب، ضمان است و مقتضای قاعده ی احسان، عدم ضمان است برای روشن شدن این مسئله بایستی به بررسی تعارض بین قاعده ی تسبیب و احسان بپردازیم.

بند اول:تعارض قاعده احسان و قاعده تسبیب

همان‌ طور که گفته شد مقتضای قاعده تسبیب، ضمان است مستند به روایاتی که در این مورد وجود دارد:

۱-صحیحه حلبی از امام صادق (ع) می‌گوید:

اگر کسی چیزی را در راه دیگری قرار دهد به طوری که مرکب آن شخص در برخورد با آن رم کند و صاحبش را به زمین بزند، حکم قضیه بدین صورت است که «کل شی یضربطریقِ المُسلمینِ فصاحبُه ضامنٌ لِما یُصیبه»^[۱۹۱]یعنی صاحب هر چیزی که در راه مسلمین به آن ها ضرر بزند، ضامن پیامدهای آن است.

۲٫ خبر موثق سماعه از امام صادق (ع) که چنین نقل می‌کند که از آن حضرت سوال کردم حکم کسی که چاهی در خانه خودش حفر می‌کند و دیگری در آن می افتد چیست؟ حضرت (ع) فرمود: «اگر چاه در ملک خودش باشد موجب ضمان نیست، اما اگر در ملک غیر یا معبر عام حفر شده باشد و دیگری در آن بیفتد موجب ضمان است»^[۱۹۲]

۳٫ خبر سکونی از امام صادق (ع) که چنین می‌گوید: قال رسول الله (ص): «مُن اَخرَج میزاباً او کنیفا اَو اَوتد وتَداً او اوثق دابهً اَو حَفَر شیئاً فی طریق المُسلمین فَاَصابَ فَعَطَب فَهُوله ضامن»^[۱۹۳] یعنی پیغمبر (ص) فرمود:هرکس ناودانی یا گودالی در میان راه مسلمین ایجاد کند یا میخ یا افسار مرکبش را بکوبد، یا چاهی در راه مسلمین حفر کند و کسی به آن ها اصابت کند به زمین بیفتد، ضامن است.

۴٫ صحیحه زُراره که چنین می‌گوید که به حضرت امام صادق (ع) عرض کردم حکم کسی که چاهی در غیر ملک خویش حفر کند و عابری در حین عبور در آن بیفتد، چنین است که «عَلیهِ ضمانُ لِاَنَّ کُلَّ مَن حَفَرَ بئرِاً فی غیر ملِکِه کانَ عَلَیهِ ضمان»^[۱۹۴]

یعنی برحفر کننده چاه ضمان است، زیرا هر کس چاهی در غیر ملک خود حفر کند، ضامن است. مقتضای قاعده احسان، عدم ضمان است در این تعارض مشهور، فقها قاعده ی احسان را حاکم بر ادله ی ضمان دانسته اند مشروط بر اینکه فعلی که شخص انجام داده است، مصداق عرفی احسان باشد و اقدام وی عرفاً عدوانی نباشد مثلاً اگر شخصی برای مصلحت عابرین چاهی را در طریق آنان حفر کند تا از آب آن استفاده شود در صورت حصول خسارت یا جرح و قتل وی ضامن نیست زیرا تصرف عدوانی نیست و موضوع «ما عَلی المُحسنینِ من سَبیل» محقق است.^[۱۹۵]

بند دوم اقدامات انسان دوستانه شخص محسن

در اینجا بایستی به بررسی این موضوع بپردازیم که در مواردی که اقدامات شخص برای جلب منفعت یا دفع ضرر از دیگری نیست بلکه شخص محسن به جهت حفظ مصلحت عمومی کاری انجام می‌دهد آیا در اینجا هم قاعده ی احسان جاری است؟

در کتب فقها ‌در مورد حفر چاه در مسیر مردم نظریات مختلفی ارائه گردیده که برای بررسی و آشنا شدن با مسائلی که هریک از فقها ‌در مورد این مسئله ابراز کرده‌اند باید نظریات آن ها در این مورد بررسی شود که در ذیل بدین صورت آمده است.

۱٫آیت اله خویی در این مورد چنین می‌گوید:

اگر در مسیر مردم چیزی را حفر کند، چیزی که در آن مصلحت عابرین است و به صورت اتفاقی شخصی در آن بیفتد و بمیرد گفته شده است که حفر کننده ضامن نیست.^[۱۹۶]

۲٫در تحریرالوسیله امام خمینی آماده است:

اگر سنگی را در ملکش یا در ملک مباح قراردهد یا چاهی را حفر نماید یا میخی را به زمین بکوبد یا چیزهای لغزنده را پرت کند و مانند این ها دیه کسی را که افتاده ضامن نیست و اگر در راه مسلمین یا در ملک دیگری بدون اذن او باشد بر او در مالش ضامن است و اگر در ملک دیگری حفر نماید و مالک راضی به آن باشد پس ظاهر سقوط ضمان از حفر کننده است و اگر این را به خاطر مصلحت رهگذرها انجام دهد ظاهر عدم ضمان است مانند کسی که جهت دفع حرارت یا پخش شدن غبار، راه را آب پاشی کند و مانند این ها.^[۱۹۷]

۳٫محقق حلی نیز چنین می‌گوید:

«اگر بگذارد سنگی را در ملک خود یا در مکان مباحی ضامن نیست دیه لغزنده را، و اگربوده باشد در ملک غیرش یا در راهی که راه می‌روند در آن ضامن است دیه را در مالش و هم چنین اگر نصب کند کاردی را، پس بمیرد به سبب آن و هم چنین اگر بکند چاهی را یا بیندازد سنگی را و اگر بکند چاه را در ملک غیر خودش و مالک راضی شود از کننده ی چاه ضمان ساقط می شودو اگر حفر کند چاه را در راهی که تردد می شود به خاطر مصلحت مسلمانان بعضی گفته اند که ضامن نیست به جهت آنکه کندن چاه برای آن جایز است و این نیکو است»^[۱۹۸]

شهیدثانی وشیخ محمد حسن نجفی نیز نظرات مشابهی دارند که بدین ترتیب است:

۴٫کسی که سنگی را در ملک دیگری قرار می‌دهد، چنانچه در اثر آن جنایاتی وارد آید در هر صورت ضامن است هم چنین اگر فردی سنگی را بدون دلیل برای تأمین مصلحت خود یا برای ضرر زدن به عابرین در راه عمومی قرار دهد، ضامن است ولی اگر سنگ را برای تأمین مصالح عمومی قرار دهد مثل اینکه آن را بر روی گل و لای قرار دهد تا دیگران پای خود را روی آن بگذارند و عبور کنند ضامن نیست چرا که مصداق احسان است.^[۱۹۹]

۵٫اگر سیل بیاید و با خود سنگ هایی را بیاورد و در راه مسلمانان قرار دهد پس بر هیچ کس ضمانتی نیست و در این هیچ گونه اختلافی وجود ندارد و همین طور است در مواردی که کسی آن را به جای دیگری از راه منتقل کند مثلاً آن را سر جای اول خود بگذارد و در قسمتی بگذارد که در آن رفت و آمد کم تر است، و گفته شده علت آن اطلاق نصوص مزبوره است.

۱-۷-۲٫ ولایت حاکم و قیم و شرایط آن در حقوق موضوعه

مباحث مربوط به قیمومت در قانون مدنی ایران جدا از مباحث ولایت مطرح شده است. درحالی که در فقه چنین نیست.قیمومت در کتاب دهم از جلد دوم قانون مدنی، تحت عنوان «حجر و قیمومت» در مواد ۱۲۱۸ تا ۱۲۵۶ مطرح شده است ولی منبع قانونی این نهاد منحصر به قانون مدنی نیست.در قانون امور حسبی نیز مواد ۴۸ تا ۱۰۲ به قیمومت اختصاص دارد که آئین دادرسی مربوط به نصب قیم و عزل او و صلاحیت دادگاه ها را در این زمینه مشخص می‌کند.بعلاوه، در این قانون قواعدی درباره اختیارات و مسئولیت قیم مشاهده می‌شود که احکام قانون مدنی را در این باره تکمیل می‌کند. هرگاه ولی قهری منحصر یا ولی منصوب از سوی او محجور شود، در این صورت صغیر، فاقد ولی خاص بشمار می‌آید و نصب قیم لازم می‌شود.ماده ۱۱۸۵ قانون مدنی در این خصوص مقرر می‌دارد که : «هرگاه ولی قهری طفل محجور شود، مدعی العموم مکلف است مطابق مقررات راجعه به تعیین قیم، قیمی برای طفل معین کند». اگر کودکی فاقد ولی خاص باشد، مادرش بنابر ماده ۱۲۱۹ ق.م. مکلف است مراتب را به دادستان حوزه اقامت خود و یا به نماینده او (در شرایط کنونی به رئیس دادگستری شهرستان و یا به اداره سرپرستی) اطلاع داده و تقاضای اقدام لازم برای نصب قیم را به عمل آورد.اما اگر کودکی مادر هم نداشت و یا مادرش ‌به این تکلیف قانونی خود عمل نکرد،خویشان (نسبی و سببی) کودک که با او در یک محل زندگی می‌کنند بنابر ماده ۱۲۲۰ ق.م. مکلف هستند مراتب را به دادستان حوزه اقامت خود و یا به نماینده او اطلاع دهند.علاوه بر مادر و خویشان کودک طبق ماده ۵۵ قانون امور حسبی، شهرداری واداره آمار و ثبت احوال و مامورین آن ها و دهبان و ‌بخش‌دار در هر محل مکلف هستند پس از اطلاع بر وجود کودکی که احتیاج به تعیین قیم دارد، مراتب را به دادگاه شهرستان حوزه خود اطلاع دهند.برای قیمومت طفل، مادر او با داشتن صلاحیت بر هر فرد دیگری مقدم است مشروط برآنکه ازدواج نکرده باشد (ماده ۶۱ قانون امورحسبی) اما اگر ازدواج کرده باشد، بنابر ماده ۱۲۳۳ قانون مدنی :«زن نمی‌تواند بدون رضایت شوهر خود سمت قیمومت را قبول کند.اگر کودکی مادر نداشته باشد و یا مادر صلاحیت قیمومت را نداشته باشد، بنابر ماده ۱۲۳۲ ق.م.از بین اقربای کودک فرد ذی‌صلاحی به ‌عنوان قیم تعیین می‌گردد.اگر خویشان کودک نیز صلاحیت برای قیمومت، نداشته باشند، کسانی که ضامن یا تضمینات کافی بدهند بر دیگران مقدمند (مستفاد از ماده ۱۲۴۳ ق.م.).^[۳۰]

۱-۸٫ صغیر و اقسام آن در فقه امامیه و حقوق موضوعه

اینکه صغیر به چه کسی گفته می‌شود و آیا دارای انواع مختلفی می‌باشد یا نه؟ در مباحث ذیل به آن پرداخته شده است:

۱-۸-۱٫ صغیر و اقسام آن در فقه امامیه

در اصطلاح فقهی، صغیر به کسی اطلاق می‌شود که به حد بلوغ نرسیده باشد.صغیر ممکن است غیرممیز یا ممیز باشد.

یکی از اقسام صغیر، «صغیر غیرممیز» می‌باشد و آن شخص نابالغی است که دارای قوه درک و تمیز نیست، زشت را از زیبا و سود را از زیان تشخیص نمی‌دهد و نمی‌تواند اراده حقوقی (انشایی) داشته باشد. نوع دیگری از انواع صغیر، «صغیر ممیز» می‌باشد و آن کسی است که دارای قوه ادراک و تمیز نسبی است، با اینکه به سن بلوغ نرسیده، ولی زشت را از زیبا و سود را از زیان باز می‌شناسد و می‌تواند اراده حقوقی داشته باشد. انسان در سال‌های اول زندگی فاقد درک و تمیز است. ‌به‌تدریج‌ به موازات رشد اعضای بدن، قوه عقلانی او نیز تکامل می‌یابد و به مرحله‌ای می‌رسد که سود و زیان و زشت و زیبا را از همدیگر تمیز می‌دهد. این مرحله که زمان آن در کودکان مختلف، متفاوت است مرحله یا سن تمیز نامیده می‌شود. صغیر قبل از رسیدن ‌به این مرحله، صغیر غیرممیز نام داشته و تمامی اعمال حقوقی او باطل و بلااثر است زیرا فاقد اراده حقوقی (انشایی) است. ‌بنابرین‏ دوران کودکی که از روز تولد شروع می‌شود و تا بلوغ ادامه دارد، به دو دوره مستقل تقسیم می‌شود: ۱- دوران عدم تمیز و ۲- دوران تمیز، که کودک با توجه به وضعیت قوای دماغی خود در هریک از دوران، دارای عنوان صغیر غیرممیز یا صغیر ممیز می‌باشد. ‌بنابرین‏ صغیر غیرممیز، کودکی است که نمی‌تواند خوب و بد و نفع و ضرر را تشخیص دهد و شناخت کافی از اطراف و محیط و اعمال و کردارش پیدا نکرده است و نمی‌تواند آثار و احکام عقود و ایقاعات را بداند تا اینکه به سودآوری یا مضر بودن آن برای خود واقف شود مانند اطفال چهار، پنج ساله که خرید و فروش را نمی‌فهمد، یعنی نمی‌داند که فروش موجب سلب مالکیت و خرید سبب به دست آوردن آن است و بین غبن فاحش و غبن کم فرق نمی‌گذارد، و به کسی که بین این ها فرق می‌گذارد، صغیرممیز گفته می‌شود. شیخ طوسی (ره)، سن تمیز را هفت یا هشت سالگی دانسته است. ایشان در کتاب «الخلاف» در بحث حضانت فرموده‌اند: «وان کان طفلاً یمیز و هو اذابلغ سبع سنین اوثمان سنین فما فوقها الی حدالبلوغ».^[۳۱]

شهید ثانی(ره) ‌در مورد کودک ممیز فرموده است: مقصود از ممیز کسی است که زیانبارتر را از زیانبار و نافع‌تر را از نافع تشخیص دهد به شرط آنکه زیان‌بارتر و زیانبار و یا نافع و نافع‌تر طوری مشتبه نشده باشد که بر اکثر مردم پوشیده بوده و نتوانند آن را تشخیص دهند. اما صاحب جواهر(ره)، مرجع تشخیص تمیز و عدم تمیز را عرف دانسته و می‌فرماید: این ملاک برتر از ملاکی است که شهیدثانی(ره) برای تشخیص تمیز بیان ‌کرده‌است و بالاخره نوع آخر از انواع صغیر مراهق و غیر مراهق می‌باشد که مراهق در لغت، کودک نزدیک به بلوغ، نزدیک شده به حلم و احتلام، در شرف بلوغ چه دختر چه پسر، معنا شده است.کودکی که هنوز در ابتدای دوره تمیز باشد و تا زمان بلوغ فاصله داشته باشد و علایم بلوغ به هیچ وجه در او ظاهر نشده است او را غیرمراهق گویند و اما کودک ممیزی که به سن بلوغ شرعی نرسیده ولی امکان و استعداد بلوغ را از طریقِ انزال یا اثبات (روئیدن موی ظهار) دارد، مانند کودک ده ساله و بیشتر، مراهق می‌نامند.شهیدثانی(ره)، مراهق را «مقارباً للبلوغ؛ نزدیک به بلوغ» معناکرده است. در برخی از احکام، وضعیت کودک غیرمراهق با مراهق فرق می‌کند.^[۳۲]

۱-۸-۲٫ صغیر و اقسام آن در حقوق موضوعه

قبل از اصلاح قانون مدنی، به سال ۱۳۶۱، در حقوق مدنی، صغیر به کسی گفته شد که به سن هجده سال تمام نرسیده بود ؛ ولی با حذف ماده ۱۲۰۹ و اصلاح ماده۱۲۱۰ و در نتیجه، لغو هجده سال به عنوان سن کبر، امروزه مفهوم صغیر در فقه و حقوق مدنی یکسان است و هرکس که به سن بلوغ نرسیده باشد صغیر بشمار می‌آید.در حقوق مدنی ایران از صغیر غیرممیز و صغیر ممیز تعریفی نشده است و سن مشخصی نیز برای تمیز معین نگردیده است.^[۳۳]

۱-۹٫ جایگاه بلوغ در فقه امامیه و حقوق موضوعه

از آنجایی که بلوغ نشانگرنقطه عطفی در سیر صعودی رشد انسان به حساب می‌آید لذا بنابه اهمیت موضوع ابتدا به بحث پیرامون آن در فقه امامیه، و آنگاه در حقوق موضوعه به شرح ذیل پرداخته می‌شود:

۱-۹-۱٫ جایگاه بلوغ در فقه امامیه

۲-۲- استرس شغلی

۲-۲-۱- مقدمه

در دهه اخیر مو ضوع استرس و آثار آن در سازمان یکی از مبا حث اصلی مدیریت رفتار سازمانی را به خود اختصاص داده اسـت و فشار عصبی در سازمان همچون آفتی فعالیت ها را تحلیل داده و از بین می‌برد . توجه به محـیط هـای شـغلی وشـرایط کـار کارکنان امری است که موجب بالا بردن کیفیت کار ، حفظ سلامت وبهداشت کارکنان وجهت بهره جویی بیـشتر وبهتـر از طـول مدت سنوات کاری مورد توجه قرار گرفته است. با توجه به تاثیر استرس شغلی بر زندگی و کارکارکنان، دست اندرکاران این گونه سیـستم ها باید عوامل مرتبط با رضایت مندی را یافته وجهت پیشرفت وارتقای سطح کارایی کارکنان مورد توجه قرار دهند.

در واقع تمام مشاغل استرس زا هستند اما برخی بیشتر توانایی مدارا کردن با استرس ،مهارت مهمی است که تمام پرستاران به آن نیاز دارند . درهرشغلی استرس خفیف وگاه شدید وجود دارد که به ماکمک می‌کند تابا چالش های پیش آمده مصمم تر روبه رو شویم . تجربه استرس ناشی از کار هم طبیعی وهم حاکی از تندرستی است . طی بیست سال گذشته مطالب زیادی درباره ی میزان استرسی که افراد در مشاغل گوناگون تجربه می‌کنند نوشته شده است طی بررسی های بسیار در میان انواع حرفه ها پرستاری همواره یکی از مشاغل «پر استرس» شناخته شده است (دانم ووارما،۱۹۹۸: تراورز وکوپر،۱۹۹۶) استرس خستگی زیادی در پرستاران تولید می‌کند و وقتی افراد خسته می‌شوند یا دچار افسردگی می‌گردند ویا دیر یازود سر خورده می‌شوند تأکید بر این موضوع مهم است که یک پرستار می‌تواند به گونه ای مثبت کارهای زیادی در زمینه فشار هایی که در حرفه پرستاری با آن رو به رو می‌شوند، انجام دهد و این احساس استرس رابه حد اقل برساند اگر چه این احساس ناتوانی ،برای بعضی از پرستاران کاملا عادی است . ‌بنابرین‏ در وهله اول لازم است درکارتان نوعی رویکردیا نگرش ذهنی ایجاد کنید تاقبل از هر چیز استرس را به حد اقل برسانید. سپس اگر به هر دلیلی استرس برا ی دوره طولانی پایدار ماند راه برد هایی اتخاذ کنید تا موقعیت موجود را به گونه ای مؤثر تغییر دهید (کریس کی ریاکو، ۲۰۰۸).

استرس به مجموعه واکنش‌های عمومی انسان نسبت به عوامل ناسازگار و پیش‌بینی نشده داخلی و خارجی اطلاق می‌گردد.

فشار روانی تجربه ای است همگانی و عمومی که هرکس به کرات آن را در زندگی خود احساس ‌کرده‌است، برخلاف تصور، فشار روانی همیشه شامل حوادث ناخوشاینــد نیست بلکه می‌تواند محصول موفقیت‌های خوشایند و مطلوب نیز باشد که سازگاری مجددی را در فرد مطالبه می‌کند. به عبارت دیگر شاید نکته اصلی در موقعیتهای تنش زا نیاز به انطباق و سازگاری مجددی است که برای فرد ضرورت پیدا می‌کند.

فشار روانی نتیجه یک تعامل بین منابع مختلف فشار و فرد است. تمامی افراد یک موقعیت واحد را استرس زا تصور نمی کنند و اختلافات فردی آنان ازنظر شخصیتی و تجارب زندگی، پاسخ آنان را به فشار روانی تحت الشعاع خود قرار می‌دهد.

به کارگیری فرد درکاری که با توانایی ها و اطلاعات او همخوانی ندارد و یا تغییر در فعالیت کاری او می‌تواند باعث ایجاد استرس در فرد شود. بطورکلی استرس شغلی نوعی استرس است که با محیط کاری یا عوامل مرتبط با محیط کاری فرد ارتباط دارد. تغییر در فعالیت های کاری همچون فن آوری جدید یا تغییر اهداف ، ممکن است باعث ایجاد استرس شود استرس سازمانی را می توان با مقیاس کارگریزی و کیفیت کار اندازه گیری کرد.

۲-۲-۲- تاریخچه استرس

استرس از علوم طبیعی عاریه گرفته شده است و طی قرون ۱۸و۱۹ استرس به مفهوم فشار و یا زوری که بر روی یک هدف مادی گرفته می شد یا شخص با کوشش ونیروی زیاد برای بقای وضعیت عمومی مقاومت می کرد ، کاربرد عمومی داشت.

معنی اصلی کلمه دست کم به قرن ۱۵ بر می‌گردد و در اواسط قرن ۱۹ به معنای فشار گسترش یافت وتنش بر روی اعضای بدن یا نیروی ذهن را در بر گرفت.(بلورچی، ۱۳۸۳) تحول اساسی در مفهوم استرس ونقش تعیین کننده آن در بیماری ها مدیون پژوهش های اصل مونترال کانادا به نام هانس سلیه است . با پژوهش ها ومطالعات گسترده وی مفهوم استرس در سال ۱۹۵۰ با ارائه مفهوم دیگری به نام سندروم عمومی سازگاری کامل تر شد.

از سال ۱۹۵۰ وولف پژوهش های مفهومی پیرامون استرس ناشی از حوادث طبیعی انجام داد و به نقش تحولات فرهنگی ، اجتماعی توجه نمود . ( قریب ، ۱۳۸۱)

لازاروس^[۴۱] دریافت که استرس بستگی به آن دارد که فرد به یک حادثه زیان بار وتهدید آمیز ومبارزه جویانه چگونه واکنش نشان می‌دهد ومعتقد است که خود نظم دهی شناختی ،رفتاری،عاطفی بر نحوه برخورد فرد یا منبع استرس نقش تعیین کننده دارد.(لازاروس، ۱۹۸۴)

در سال های اخیر،استرس یکی از موضوعات مطرح در پژوهش های علمی مرتبط با رفتار انسان بوده است. در مدت ۱۵ سال گذشته به گستردگی از اصطلاح استرس استفاده شده است.

۲-۲-۳- تعریف استرس

اصطلاح استرس یا تنیدگی از کلمه لاتینStringere مشتق شده که به معنای ‌در آغوش گرفتن، فشردن و باز شدن است ، رفتارهایی که می‌توانند با احساسات متضاد همراه باشند .

برای مثال می توان کسی را در آغوش گرفت اما در عین حال ، وی را دچار اختناق کرد . فشرده شدن یا زیر فشار قرار گرفتن به اختناق منتهی می شود و احساس درماندگی و اضطرابی را به وجود می آورد که قلب و روح را در بر می‌گیرد . بدین ترتیب ، درماندگی یا استیصال نیز اصطلاح دیگری است که از Stringere مشتق شده است وبیان گر احساس رها شدگی ، انزوا ،ناتوانی وجزء آن است که در یک موقعیت حاد (نیاز ، خطر، رنج) در فرد ایجاد می شود(دادستان ،۱۳۸۴).

تعریف زیر بر پایه ی تحلیل دقیقی از ماهیت استرس معلم به وسیله ی کی ریاکو وساتکلیف ۱۹۷۸ ارائه وبه طور گسترده مورد استفاده قرار گرفته است :استرس معلم را میتوان به عنوان هیجان های منفی نا خوشایند مانند خشم، ناامیدی، نگرانی،افسردگی و عصبیت در نتیجه ی بعضی از جنبه‌های کاری او تعریف کرد .

رفتار

فیزیولوژیک

(جسم)

شناختی

( عقل و ذهن )

عاطفی

روحی – روانی

(ارزش ها و باورها )

(( عابدی جعفر ، ۱۳۸۶ ، ص ۳۳) ))

با لحاظ ابعاد جامع (( خود ))، مدیریت برخود به معنی واقعی کلمه به مفهوم شناخت و استفاده ی بهینه از تمام نیروهای تمام ابعاد وجودی مشهود و غیر مشهود خود است.

در پژوهش حاضر، مدیریت بر خود تنها دو بعد فیزیکی – جسمی و روحی –روانی بررسی می شود.

به منظور تبیین بیشتر اجزای تشکیل دهنده ی تعریف مذکور، توضیحات بیشتری ارائه می‌گردد:

1. شناخت: آگاهی از این که فرد اولاََ، در دو محور مشهود و نامشهود، دارای ابعاد متعدد وجودی است و ثانیاًَ در هر بعد دارای نیروهای بالفعل و بالقوه می‌باشد. لذا آگاهی از ظرفیت وجودی خود و نیروهای هر بعد است.

منظور از آگاهی، آگاهی اجمالی می‌باشد، به گونه ای که راهنمای عمل، محرک رفتار و انگیزه فرد در مدیریت بر خود قرار می‌گیرد و آگاهی تفصیلی، پی آمد طبیعی مدیریت برخود می‌باشد.

آگاهی از ظرفیت وجودی خود از این جهت اهمیت دارد که استفاده بهینه از نیروهای ابعاد وجودی خود، مستلزم آگاهی از وجود چنین ابعاد وجودی و نیروهای آن می‌باشد.

1. استفاده بهینه: به معنای بهره گیری از تمام نیروهای تمام ابعاد وجودی مشهود و نامشهود خود، در بالاترین سطح ممکن است. لذا استفاده ی بهینه از تمام ظرفیت وجودی خود مستلزم شناسایی آن و جهت دهی رفتار خود در راستای بهره گیری کامل از ظرفیت وجودی خود می‌باشد.

۲-۳-۲-۲بعد روحی – روانی

منظور از بعد روحی – روانی آن بعد وجودی انسان است که مربوط به جنبه ی روحی، بخش غیر مادی، ذهنی، شناختی یا معنوی انسان می‌باشد.

این بعد وجودی انسان در رفتارهای او در ارتباط با مذهب، خدا، مسائل ماورای طبیعی و سایر موارد نامشهود درونی، همچون مراقبه، ترس و اعجاب – بروز و ظهور. (عابدی جعفر ،۱۳۸۶،ص۳۳)

۳-۳-۲-۲بعد فیزیکی – جسمی

منظور از بعد فیزیکی بعد وجود انسان است که مربوط به جنبه ی جسمی و بخش مادی در برابر جنبه ی معنوی و روحی – روانی انسان می‌باشد.

این بعد وجودی در رفتارهایی در ارتباط با تمرینات جسمی – همچون قدم زدن و ورزش –تغذیه و سایر موارد مشهود بیرونی – همچون ظاهر – بروز و ظهور می کند. (عابدی جعفر ، ۱۳۸۶، ص ۳۴)

مراقبه

تعریف مفهومی

از روش های درمانی شرق است که در غرب نیز جایی برای خود باز کرده و گزارش شده است که در رفع تنش و اضطراب مؤثر می‌باشد. برخی خصوصیات مشترک روش های مراقبه عبارتند از:

1. 1. تعلیماتی ‌در مورد تمدد ماهیچه ای و تنظیم ریتم تنفسی دارند.

1. 1. شامل فعالیت هایی به منظور انحراف توجه شخص از دنیای خارج و جریان افکاری می شود که در غیر این صورت ذهن فرد را اشغال خواهد نمود. غالباَ این فعالیت ها مستلزم تمرکز روی یک کلمه یا عبارت پیش ساخته است که mantraنامیده می شود.

1. 1. بر کناره گیری از فعالیت های روزمره در دوره های آرامش تأکید می شود.

1. شخص به گروهی از مردم وابستگی پیدا می‌کند که اعتقاد قوی ‌به این روش داشته و همدیگر را برای انجام آن تشویق می‌کنند. در پژوهش حاضر مراقبه واژه ای فراشناختی تلقی شده و بدین معنا است که فرد به طور دائم ناظر بر کار خود باشد.(یکتا ، ۱۳۸۷، ص ۳۱)

در تحقیق حاضر مراقبه به آن دسته از رفتارهای فرد اطلاق می شود که:

1. 1. در ارتباط با تأمل درونی قبل از اقدام است.

1. 1. در ارتباط با تأمل درونی بعد از اقدام است.

1. 1. متضمن انحراف توجه از دنیای خارج و افکار پراکنده و تمرکز به درون، از طریق کناره گیری از فعالیت های روزمره است.

1. در ارتباط با تنظیم رفتار بر اساس استانداردهای شخصی است.

تعریف عملیاتی

مراقبه در پژوهش حاضر شامل رفتارهای زیر می‌باشد:

1. 1. تأمل قبل از اقدام ( تصمیم گیری، موضع گیری و اقدام پس از تأمل درونی )؛

1. 1. تأمل قبل از اقدام ( تأمل درونی ‌در مورد اقدامات و تصمیمات خود )؛

1. 1. اختصاص اوقات معین جهت انقطاع از جهان خارج ( و کار ) و توجه به درون؛

1. تأمل حین عمل ( توجه و دقت نظر هنگام انجام عمل به منظور انطباق رفتار خود با استانداردها و هنجارهای شخصی از پیش تعیین شده). (رضایی ، ۱۳۸۵، ص ۳۹)

عبادت

تعریف مفهومی

منظور از عبادت در پژوهش حاضر آن دسته از رفتار های فرد است که در ارتباط با پرستش و اطاعت محض از خدا و در ارتباط با خداوند بروز می کند.(اشرفی ، ۱۳۸۴،ص ۸)

تعریف عملیاتی

عبادت در پژوهش حاضر شامل رفتار های زیر است:

1. 1. اختصاص زمانی معین به ارتباط با خدا در طول شبانه روز؛

1. 1. شرکت در مکان های معنوی خاص ( مانند مسجد )؛

1. تقید نسبت به تجربیات خاص معنوی ( مانند نماز، دعا و قرآن )

آرامش ( عدم وجود عوامل ایجاد ترس و اعجاب )

تعریف مفهومی

منظور از عوامل ایجاد ترس و اعجاب در این تحقیق آن دسته از رفتار های فرد است که مبین عوامل موجد ترس و اعجاب در فرد می‌باشد؛ یعنی هر گونه عاملی که موجب خارج شدن انسان از حالت تعادل روحی – روانی، زدودن آرامش و ایجاد اختلال در آن گردد، چه آن عامل منفی – در زمینه ی ایجاد ترس و نگرانی -باشد یا این که عاملی مثبت – در زمینه ی ایجاد اعجاب و هیجان – باشد؛ زیرا هر دو نوع عامل مذکور انسان را از حالت عادی – آرامش – خارج می‌سازد. (رضایی زاده ، ۱۳۸۵، ص ۳۹)

تعریف عملیاتی

این شاخص شامل رفتار های زیر می‌باشد:

1. 1. خوف از خدا؛

1. 1. عدم ترس از مرگ؛

1. 1. عدم ترس از دشمن یا ( رقیب )؛

1. 1. عدم ترس از حوادث و اتفاقات ناگوار پیش‌بینی نشده و حفظ و آرامش خود در این موارد؛

1. 1. حفظ آرامش خود هنگام پیروزی و موفقیت؛

1. حفظ آرامش خود هنگام شکست و ناکامی دشمن ( یا رقیب ).

ادراک فوق حسی

تعریف مفهومی

ادراک فوق حسی از نظر لغوی به معنی ادراکی است که خارج از میدان عمل دستگاه های حسی شناخته شده روی می‌دهد. این اصطلاح به عنوان یک اصطلاح پوششی برای تعدادی از پدیده‌های فراهنجار نظیر تله پاتی، غیب بینی و پیش آگاهی مرد استفاده قرار می‌گیرد و در ارتباط با فرا روانشناسی می‌باشد که شاخه ای است از روانشناسی که با رفتارها و رخدادهای فراهنجار نظیر تله پاتی، پیش گویی، غیب بینی، حرکت دادن اشیاء با نیروهای روانی با قوانین و اصول طبیعی و علوم امروزی قابل توجیه و توضیح نیست سر و کار دارد.