به طور کلی عواملی چون: نوشتن کتاب روضه الشهداء در تاریخ اهل بیت(علیهم السلام)، استفاده از منابع شیعی در تفسیرش چون: تبیان شیخ طوسی(کاشفی، ۱۳۷۹ه.ش، ص۴۰۰)، حقائق التأویل سید رضی(همان ، ص۵۸)، تولد و مدتی زندگی در شهر سبزوار، توجه و احترام خاص به امامان شیعه(علیهم السلام) و همچنین قرار گرفتن کاشفی در سلسلهی یک اجازهی روایت که سند آن به امام رضا(علیه السلام) میرسد دلیل بر شیعه بودن حسین بن علی میدانند(همان، صص ۴۳و ۴۲؛ ایازی، آیینه ی میراث، ص ۵۳) و به خاطر ارتباط و خویشاوندی وی با عبدالرحمان جامی که در آن زمان از بزرگان نقشبندیّه محسوب میشد،(۷) توجه به خلفای راشدین و صحابه و علمای سنی و استفاده از منابع اهل تسنن در کتابهایش بر سنی بودن او استدلال می شود. این موارد نشان دهنده دوگانگی در شناخت عقیدهی کاشفی است.
از آنجایی که در کتابهای تراجم شیعه همانند: اعیان الشیعهی سید محسن امین و طبقات اعلام الشیعهی آقا بزرگ تهرانی که به شرح احوال علمای شیعه پرداخته میشود، نام حسین بن علی کاشفی وجود دارد چنین نتیجه گیری میشود که آنها واعظ کاشفی را از شیعیان دانسته و شرح حال اورا ذکر کردهاند. بر این اساس بحث در این زمینه را به گفتهی مدرس تبریزی پیوند می دهیم که میگوید: «قضاوت در این موضوع در صورت لزوم موکول به کتب مبسوطهی مربوطه است»(مدرس تبریزی،۱۳۶۹ه.ش، ج ۵، ص ۲۹).
۲-۱-۳- ابعاد علمی واعظ کاشفی
ملاحسین کاشفی سبزواری از دانشمندان پرکار قرن نهم هجری در ایران به حساب میآید و از نظر علمی در زمان خویش، بیمانند بوده وی از همان عصر به جامع العلوم بودن و آشنایی بر علوم مختلف مشهور شده است، شهرت علمی این شخصیت تنها منحصر به آن زمانها یعنی قرنهای نهم و دهم هجری نیست بلکه امروزه نیز هم از جهت آثار گوناگون بر جای مانده از او و هم از نظر به کارگیری نثر فارسی به شیوهای زیبا در کتابهایش که گاه آهنگین و همراه با سجع و آمیخته با اشعار فارسی و عربی و سایر زیباییهای ادبی است، شناخته شده و مشهور گشته است.
بر اساس شواهد تاریخی و کتابهای تراجم، ابعاد علمی کاشفی بسیار مورد توجه قرار گرفته و نویسندگان در یادکرد، از او به این بعد شخصیت وی نیز اشاره میکنند. غیاث الدین خواند میر تاریخ نویس معاصر کاشفی، در تاریخ حبیب السیر مینویسد: «در علم نجوم و انشاء بی مثل زمان خود بود و در سایر علوم نیز با امثال و اقران دعوی برابری مینمود و به آواز خوش و صوت دلکش به امر وعظ و نصیحت می پرداخت… »(خواند میر، ۱۳۶۲ه.ش، ج ۴ ، ص ۳۴۵).
ملاحسین با وجود همهی آگاهیهای علمی و تسلطش در ریاضیات، نجوم، تفسیر، حدیث، عرفان و علوم غریبه مانند: جفر، تکسیر، اعداد و بسیاری علوم دیگر، به واعظ مشهور بوده؛ وی جلسههای وعظ و خطابه و سخنرانیهایی در مکانها و زمان های مشخص داشت و جمعیت زیادی در این جلسهها شرکت میکردهاند(نوائی،۱۳۶۳ه.ش، ص۲۶۸). و به گفتهی قاضی نورالله شوشتری: «نفسی با تاثیر و عبارتی دلپذیر داشت، در بلاغت فصیح عهد و مسیح مهد و سحبان زمان و حسان بود… »(شوشتری، ۱۳۶۵ه.ش، ص ۵۴۷).
علاوه بر اینها کاشفی در علم تفسیر تبحر و توانایی خاص خود را داشته که از آثار تفسیری او تفسیر سورهی یوسف (جامع الستین)، جواهر التفسیر که تا آیه ۵۴ سوره نساء را شامل میشود و مواهب علیه که تفسیر تمام قرآن به صورت موجز و مختصر است، میتوان نام برد، جستجو در این تفاسیر مهارت تفسیری وی را آشکار میکند.
در کلام مورخ همعصر واعظ کاشفی این ویژگی علمی او چنین یافت می شود که: «در دیار خراسان، مفسری مانند آن جناب نمیتوان یافت … »(خواند میر،۱۳۷۲ه.ش، ص ۲۲۱).
۲-۱-۴- آثار علمی ملاحسین کاشفی
با توجه به ابعاد علمی این شخصیت و شهرتی که در علوم مختلف دارد و عارف معارف گوناگون و آگاه بر بسیاری از دانشها بوده، آثار و تألیفات متنوع و متعددی در زمینه ها و موضوعات مختلف از او بر جای مانده و برخی از این آثار چون «اخلاق محسنی» در موضوع اخلاق و حکمت علمی، شهرت جهانی نیز دارند(صفا، ج ۴، ص ۵۲۵؛ حضرتی و مقیمی، www.hawzah.net/fa/article/articleview/80779).
در مورد تعداد کتابهای نوشته شده توسط کاشفی یا به عبارت دیگر تعداد کتابهایی که از او باقی مانده و در این زمان در دسترس قرار دارد اطلاع دقیقی در دست نیست. مطالبی که در این نوشته در زمینهی آثار کاشفی آورده میشود برگرفته از منابعی است که توضیحاتی بر این آثار ارائه کردهاند. برخی از منابع استفاده شده در این موضوع، عبارتند از:«الذریعه» و «طبقات اعلام الشیعه» نوشتهی آقا بزرگ تهرانی؛ «اعیان الشیعه»ی سید محسن امین؛ «ریحانه الادب» اثر محمد علی مدرس؛ «روضات الجنات» نگاشتهی محمد باقر موسوی خوانساری اصفهانی و نیز تاریخ ادبیات در ایران از دکتر ذبیح ا… صفا و سبک شناسی بهار از محمد تقی بهار.
برای نمونه مدرس تبریزی در ریحانه الادب سی و پنج کتاب برای ملاحسین نام میبرد که برخی از آنها تکراری هستند به این صورت که گاه یک کتاب که نامهای مختلف داشته، مدرس تبریزی آنها را در شماره های جداگانهای بر شمرده و همچنین «تفسیر قرآن » را به عنوان یکی از آثارکاشفی در شماره ۱۴ ذکر کرده که منظورش همهی تفاسیر نوشته شده توسط او بوده که تحت شماره های دیگر، نام خاص آن تفاسیر را نیز آورده است بنابراین وقتی که با دقت، آثار واعظ کاشفی در ریحانه الادب را بررسی کنیم به این نتیجه میرسیم تعداد کتابهای نام برده شده برای او در اینجا بدون تکرار عنوانها به بیست و چهار عدد میرسد(نک:

مدرس تبریزی، ۱۳۶۹ه.ش، ج ۵، ص ۳۲- ۲۹).
آنچه در پی میآید معرفی اجمالی آثار و تألیفات حسین بن علی کاشفی است:
۲-۱-۴-۱-آیینهی اسکندری یا جام جم: این کتاب شامل ۸ جدول و ۲۰ دایره است در زمینهی استخراج مطلوب، شاید منظور از استخراج مطلوب چیزی شبیه فال گرفتن و مشخص شدن نیتها باشد، گاه به آن «جام جم» نیز گفته میشود(امین، ۱۴۰۶ه.ش، ج۶، ص۱۲۳؛ آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، بی تا، ج۱ ، ص۵۰؛ همو، طبقات اعلام الشیعه، بی تا، ص۶۹؛ مدرس تبریزی، ۱۳۶۹ه.ش، ج ۵، ص ۲۹).
۲-۱-۴-۲-اخلاق محسنی یا جواهر الاسرار: اثری است در موضوع وعظ و ادب و اخلاق که در سال ۹۰۰ هـ .ق، به نام محسن میرزا یا ابوالمحسن فرزند سلطان حسین بایقرا نوشته شده است(اسماعیل پاشا، ۱۴۰۲ه.ق، ج۵ ، ص ۳۱۶؛ امین، ۱۴۰۶ه.ق، ج ۶، ص ۱۲۳؛ شوشتری، ۱۳۶۵ه.ش، ص ۵۴۸؛ موسوی خوانساری، ۱۴۱۱ه.ق، ج ۳، ص۲۱۷؛ مدرس تبریزی، ۱۳۶۹ه.ش، ج ۵، ص ۳۱ و۲۹؛ صفا، ۱۳۸۳، ج ۴ ، ص ۵۲۵؛ بهار، سبک شناسی، ص ۳۸۴ ).
۲-۱-۴-۳- اسرار قاسمی: این کتاب در مورد سحر، طلسم، کیمیا و سایر علوم غریبه است(اسماعیل پاشا، ۱۴۰۲ه.ق، ج۵، ص ۳۱۶؛ موسوی خوانساری، ۱۴۱۱ه.ق، ج ۳، ص ۲۲۰؛ مدرس تبریزی، ۱۳۶۹ه.ش، ج ۵، ص ۳۱؛ صفا، ۱۳۸۳ه.ش، ج ۴، ص ۵۲۵).
۲-۱-۴-۴- الإختیارات یا اختیارات النجوم(آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، بی تا، ج۱، ص۳۶۹؛ شوشتری، ۱۳۶۵ه.ش، ص ۵۴۸؛ مدرس تبریزی، ۱۳۶۹ه.ش، ج ۵، ص ۲۹)، یا الواح القمر(موسوی خوانساری، ۱۴۱۱ه.ق، ج ۳، ص ۲۲۰، مدرس تبریزی، ۱۳۶۹ه.ش، ج ۵، صص ۳۱ و۲۹).
۲-۱-۴-۵- الاربعون حدیثا یا الاربعین فی احادیث الموعظه، به آن «الرساله العلیه فی الاحادیث النبویه» نیز گفته میشود. این کتاب مشتمل بر چهل حدیث در موضوع نصیحت و موعظه میباشد(امین، ۱۴۰۶ه.ق، ج ۶، ص ۱۲۳؛ آقا بزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه، بی تا، ص۷۰؛ اسماعیل پاشا، ۱۴۰۲ه.ق، ج ۵، ص ۳۱۶؛ موسوی خوانساری، ۱۴۱۱ه.ق، ج ۳، ص ۲۲۰، مدرس تبریزی، ۱۳۶۹ه.ش، ج ۵، ص ۳۱).
۲-۱-۴-۶- التحفه العلیه فی علم الحروف و بیان اسرارها: در زمینهی علم حروف و اسرار و رازهای آن نوشته شده است( امین، ۱۴۰۶ه.ق، ج ۶، ص ۱۲۳؛ اسماعیل پاشا، ۱۴۰۲ه.ق، ج ۵، ص ۳۱۶؛ مدرس تبریزی، ۱۳۶۹ه.ش، ج۵ ، ص ۳۱).
۲-۱-۴-۷-السبعه الکاشفیه: ۷ رساله در زمینهی علم نجوم است(اسماعیل پاشا، ۱۴۰۲ه.ق، ج ۵ ، ص ۳۱۶؛ موسوی خوانساری، ۱۴۱۱ه.ق، ج ۳، ص ۲۲۰؛ مدرس تبریزی، ۱۳۶۹ه.ش، ج ۵ ، ص ۳۱). مصحح جواهر التفسیر این کتاب را همان اختیارات النّجوم دانسته(کاشفی، ۱۳۷۹ه.ش، ص ۸۰، مقدمه ی مصحح).
۲-۱-۴-۸-اللباب المعنوی فی انتخاب المثنوی یا منتخب مثنوی مولوی یا جواهر الاسرار و زواهرالانوار(امین، ۱۴۰۶ه.ق، ج ۶، ص ؛ اسماعیل پاشا، ۱۴۰۲ه.ق، ج ۵ ، ص ۳۱۶؛ موسوی خوانساری، ۱۴۱۱ه.ق، ج ۳ ، ص ۲۲۰؛ مدرس تبریزی ، ۱۳۶۹ه.ش، ج ۵ ، ص ۳۱).
نام این کتاب در منابع به صورتهای گوناگونی آمده که شاید بهترین توضیح برای آن، سخن نویسندهی روضات الجنات باشد: کاشفی کتابی در شرح مثنوی مولوی دارد و نیز کتابی دیگر در گزیده و انتخاب آن دارد « لب» و کتابی هم به نام لب لباب یعنی منتخب گزیده آن شرح نوشته است(موسوی خوانساری، ۱۴۱۱ه.ق، ج ۳ ، ص ۲۲۰).
البته مدرس تبریزی «اللباب المعنوی» را همان «جواهر الاسرار» معرفی میکند و شرح مثنوی را به صورت عنوانی مستقل ذکر میکند(مدرس تبریزی، ۱۳۶۹ه.ش، ج ۵ ، ص ۳۱) اما در هدیه العارفین نام آن را چنین آورده است: «جواهر الاسرار و زواهرالانوار فی شرح المثنوی»(اسماعیل پاشا، ۱۴۰۲ه.ق، ج ۵ ، ص ۳۱).
۲-۱-۴-۹- انوار سهیلی: خلاصه و توضیحی از کتاب کلیله و دمنهی ابوالمعالی نصرالله بن محمد است که کاشفی آن را به فرمان امیر احمد مشهور به سهیلی از امیران سلطان حسین بایقرا نوشته است(امین، ۱۴۰۶ه.ق، ج ۶، ص ۱۲۲؛ مدرس تبریزی، ۱۳۶۹ه.ش، ج ۵، ص ۳۱؛ بهار، ۱۳۸۰ه.ش، ص ۳۸۴؛ صفا، ۱۳۸۳ه.ش، ج ۴، ص ۵۲۵).
۲-۱-۴-۱۰- بدایع الافکار فی صناعه الاشعار: چنانکه از نام کتاب برداشت میشود در زمینهی شعر است(اسماعیل پاشا، ۱۴۰۲ه.ق، ج ۵، ص ۳۱۶؛ موسوی خوانساری، ۱۴۱۱ه.ق، ج ۳، ص ۲۲۰؛ مدرس تبریزی، ۱۳۶۹ه.ش، ج ۵، ص ۳۱).
۲-۱-۴-۱۱- تحفه الصلوات: شامل یک مقدمه، هشت فصل و یک خاتمه است که در ماه رمضان سال ۸۹۹ ه. ق. به پایان رسیده است(امین، ۱۴۰۶ه.ق، ج۶، ص۱۲۲؛ آقا بزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه، بی تا، ص ۷۰؛ مدرس تبریزی، ریحانهالادب، ج ۵، ص ۳۱). در هدیهالعارفین با عنوان «تحفه الصلاه» ذکر شده است(اسماعیل پاشا، ۱۴۰۲ه.ق، ج ۵، ص ۳۱۶).
۲-۱-۴-۱۲- تفسیر سوره یوسف یا جامع الستین(امین ، ۱۴۰۶ه.ق، ج ۶، ص ۱۲۲؛ اسماعیل پاشا، ۱۴۰۲ه.ق، ج ۵، ص ۳۱۶؛ موسوی خوانساری، ۱۴۱۱ه.ق، ج ۳، ص ۲۱۹؛ مدرس تبریزی، ۱۳۶۹ه.ش، ج ۵، ص ۳۱): تفسیر مفصلی از سوره یوسف که عرفانی، ادبی، اخلاقی و تاریخی بوده، کاشفی آن را املاء کرده و شاگردانش نوشتهاند و در آن از شواهد شعری، روایات ، حکایات و آیات دیگر قرآن استفاده شده است(مدرس تبریزی، ۱۳۶۹ه.ش، ج ۵، ص ۳۱).
۲-۱-۴-۱۳-جواهر التفسیر لتحفهالامیر یا العروس یا تفسیر زهراوین: این تفسیر بنا به نقل روضات الجنات ، تفسیر کبیری است(موسوی خوانساری، ۱۴۱۱ه.ق، ج ۳، ص ۲۱۸) معروف به «جواهر التفسیر»، که تفسیر سورهی حمد تا آیهی ۸۴ سورهی نساء را شامل میشود. کاشفی قصد داشته تفسیر مفصلی را بنویسد اما آن را از نیمه جزء پنج رها کرده و به نوشتن تفاسیر مختصر دیگری روی میآورد. این تفسیر به دلیل اینکه شامل سورهی بقره و آل عمران میشود به زهراوین نیز معروف گشته و به نام امیر علیشیر نوائی وزیر سلطان حسین بایقرا نوشته شده است(آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، بی تا، ج ۵، ص
ص۲۲۶ و ۲۶۵؛ امین، ۱۴۰۶ه.ق، ج ۶، ص۱۲۲؛ مدرس تبریزی، ۱۳۶۹ه.ش، ج ۵، ص ۳۱؛ صفا، ۱۳۸۳ه.ش، ج ۴، ص ۵۲۴).
۲-۱-۴-۱۴- ده مجلس: خلاصهی روضهالشهداء است(مدرس تبریزی، ۱۳۶۹ه.ش، ج ۵ ، ص ۳۱).
۲-۱-۴-۱۵-رسالهی حاتمیه: حکایاتی از حاتم طائی در آن ذکر شده است(صفا، ۱۳۸۳ه.ش، ج ۴ ، ص ۵۲۵).
۲-۱-۴-۱۶- روضه الشهداء: از کتابهای معروف و شناخته شدهی ملاحسین کاشفی است که در مورد اهل بیت(علیهمالسلام)، (مدرس تبریزی، ۱۳۶۹ه.ش، ج ۵، ص ۳۱؛ موسوی خوانساری، ۱۴۱۱ه.ق، ج ۳، ص ۲۱۹)، مخصوصاً امامحسین(علیهمالسلام) نوشته شده است(امین، ۱۴۰۶ه.ق،ج۶، ص۱۲۲) و به گمان خوانساری در روضات الجنات اولین کتابی است که در این موضوع تألیف گشته و اصطلاح روضه خوان نیز از این کتاب گرفته شده است(موسوی خوانساری، ۱۴۱۱ه.ق ، ج ۳، ص ۲۱۹). هم چنین نام این اثر در کتابهایی چون: اعیان الشیعه، کشف الظنون ، فوائد رضویه، ریحانهالادب، سبک شناسی بهار یافت میشود.
۲-۱-۴-۱۷- روضهالصفا فی مقتل الحسین(علیه السلام): به گفتهی علامه سید محسن امین ظاهرا کتابی غیر از روضهالشهداء و مقدم بر آن است(امین، ۱۴۰۶ه.ق، ج ۶، ص ۱۲۳).
۲-۱-۴-۱۸-شرح اسرار قاسمی: که آن را جواهر الاسرار نیز مینامند(مدرس تبریزی، ۱۳۶۹ه.ش، ج ۵ ، ص ۳۱).
۲-۱-۴-۱۹- شرح اسماء الحسنی: که به آن «المرصدالاسنی فی شرح اسماء الحسنی» نیز میگویند(امین، ۱۴۰۶ه.ق، ج ۶، ص ۱۲۳؛ اسماعیل پاشا، ۱۴۰۲ه.ق، ج۵، ص ۳۱۶؛ موسوی خوانساری، ۱۴۱۱ه.ق، ج۳، ص ۲۲۰؛ مدرس تبریزی، ۱۳۶۹ه.ش، ج ۵، ص ۳۲) دکتر عباسی محقق جواهر التفسیر نام اصلی آن را «المرصد الأسنی فی استخراج الاسماء الحسنی» میداند(کاشفی، ۱۳۷۹ه.ش، ص ۸۰.، مقدمه ی مصحح). این کتاب در علم الحروف(۸) بوده است و اصطلاحاتی نظیر «استخراج اسم» و «استخراج مطلوب» از اصطلاحات این علم می‏باشد(همان).
۲-۱-۴-۲۰- شرح صحیفه سجادیه(بهار، ۱۳۸۰ه.ش، ص ۳۸۵).
۲-۱-۴-۲۱- شرح مثنوی: شرحی است که کاشفی بر مثنوی مولوی نوشته، در عنوان اصلی این شرح و گزیدههایی که کاشفی بر آن نگاشته اختلاف نظر است(ر.ک: توضیح دکتر صفا در تاریخ ادبیات ایران، جلد۴، ص ۵۲۵ و به همین نوشتار ضمن معرفی اثر شماره ی ۸).
۲-۱-۴-۲۲- صحیفه شاهی: کتابی است که در زمینهی انشاء نوشته شده است(اسماعیل پاشا، ۱۴۰۲ه.ق، ج ۵ ، ص ۳۱۶؛ صفا، ۱۳۸۳ه.ش، ج ۴، ص ۵۲۵).
۲-۱-۴-۲۳- فتوت نامهی سلطانی: در مورد آداب جوانمردان و شرایط ورود به گروه آنهاست و بر اساس سخن محمد تقی بهار این کتاب از کتب مفید جمعآوری شده که اگر به دست نمی آمد قسمتی از تاریخ اجتماعی ایران که تشکیل جمعیت «فتوت» یا «جوانمردان» یا «عیاران» باشد از میان رفته بود(بهار، ۱۳۸۰ه.ش، ص ۳۸۵ و نیز نک: طبقات اعلام الشیعه اثرآقا بزرگ تهرانی، ص ۷۰ و تاریخ ادبیات در ایران از دکتر صفا، ج ۴، ص ۵۲۶).
۲-۱-۴-۲۴- فضل الصلاه علی النبی- صلی الله علیه و آله -(امین، ۱۴۰۶ه.ق، ج ۶، ص ۱۲۳؛ اسماعیل پاشا، ۱۴۰۲ه.ق، ج ۵، ص ۳۱۶؛ مدرس تبریزی، ۱۳۶۹ه.ش، ج ۵، ص ۳۱): علامه سید محسن امین نقل کرده که شاید این کتاب همان تحفهالصلوات باشد(امین، ۱۴۰۶ه.ق، ج ۶، ص ۱۲۳)، اما در جاهای دیگر چنین سخنی نیامده است.
۲-۱-۴-۲۵- فوائد الفؤاد(کاشفی، ۱۳۷۹ه.ش، ص ۷۴، مقدمه ی مصحح)
۲-۱-۴-۲۶-فیض النوال فی بیان الزوال (امین،۱۴۰۶ه.ق، ج ۶، ص۱۲۳؛ اسماعیل پاشا، ۱۴۰۲ه.ق، ج ۶، ص ۳۱۶)
۲-۱-۴-۲۷- لوائح القمر: این کتاب در هدیه العارفین به صورت «لوائح القمر و اختیارات المنازل» ذکر گردیده است(اسماعیل پاشا، ۱۴۰۲ه.ق، ج ۵، ص ۳۱۶) مدرس تبریزی میگوید: «ظاهراً همان الواح قمر است»(مدرس تبریزی، ۱۳۶۹ه.ش، ج ۵ ، ص ۳۲،که درشمارهی ۴ ذکر شد). هم چنین در اعیان الشیعه چنین آمده: «لوایح القمر فی اختیار الساعات و الوقت الافعال و الاعمال الضروریه»(امین، ۱۴۰۶ه.ق، ج ۶، ص ۱۲۳).
۲-۱-۴-۲۸- ما لابدمنه فی المذهب(همان جا؛ اسماعیل پاشا،۱۴۰۲ه.ق، ج ۵، ص ۳۱۶).
۲-۱-۴-۲۹- مختصر الجواهر: برخی از نویسندگانی که به آثار ملاحسین کاشفی اشاره کردهاند تفسیری به نام «مختصر الجواهر» نیز برای وی ذکر میکنند که از جمله آنها می توان از: علامه سید محسن امین در اعیان الشیعه(امین، ۱۴۰۶ه.ق، ج۶، ص۱۲۲)،(۹) موسوی خوانساری در روضات الجنات(موسوی خوانساری، ۱۴۱۱ه.ق، ج ۳، ص ۲۱۹)، قاضی نورالله شوشتری در مجالس المومنین(شوشتری،۱۳۶۵ه.ش، ص۵۴۸) و دکتر صفا در کتابش تاریخ ادبیات در ایران(صفا،۱۳۸۳ه.ش، ج ۴، ص ۵۲۴)، نام برد.
اما به اعتقاد محقق جواهر التفسیر، آقای عباسی، کاشفی اثری با نام «مختصرالجواهر» نداشته و این اسم با اشتباه برخی تذکره نویسان در گروه آثار او قرار گرفته است(کاشفی، ۱۳۷۹ه.ش، صص ۶۴ و ۶۳).
۲-۱-۴-۳۰-مخزن الانشاء: کتابی در زمینهی انشاء و آداب نامه نگاری است و به گفتهی برخی چون دکتر صفا در موضوع فن ترسل است(صفا، ۱۳۸۳ه.ش، ج ۴، ص ۵۲۵). (۱۰)
۲-۱-۴-۳۱- مرآه الصفا فی صفات المصطفی(اسماعیل پاشا، ۱۴۰۲ه.ق، ج ۵، ص ۳۱۶).
۲-۱-۴-۳۲- مصابیح القلوب: نام این کتاب در اعیان الشیعه ذیل آثار کاشفی قرار گرفته و گفته شده که در تاریخ حسن بک روملو این اثر به واعظ نسبت داده شده است( امین، ۱۴۰۶ه.ق، ج ۶ ، ص ۱۲۳).
۲-۱-۴-۳۳- مطلع الانوار : بدون هیچ توضیحی در ریحانه الادب ذکر شده است( مدرس تبریزی، ۱۳۶۹ه.ش، ج ۵ ، ص۳۲).
۲-۱-۴-۳۴- مواهب علیه یا تفسیر حسینی: یکی دیگر از تفاسیر نوشته شده توسط حسین بن علی کاشفی است که تفسیری مختصر و کوتاه از آیات بوده و شامل تمام سورههای قرآن میشود(صفا، ۱۳۸۳ه.ش، ج ۴، ص ۵۲۴؛ موسوی خوانساری،۱۴۱۱ه.ق ج ۳، ص ۲۱۹، مدرس تبریزی، ۱۳۶۹ه.ش، ج ۵، ص۳۲).
۲-۱-۴-۳۵- میامن الاکتس
اب فی قواعد الاحتساب(اسماعیل پاشا،۱۴۰۲ه.ق، ج ۵، ص ۳۱۶).
در این نوشتار سعی شده برخی آثار مهم وشناخته شدهی کاشفی معرفی شود هر چند کتاب های دیگری مانند: میامن المشتری، سواطع المریخ (قواطع المریخ)، مناهج الزهره، مواهب الزحل، (۱۱) و … نیز برای او ذکرشده است.
۲-۱-۵-شعر ملاحسین کاشفی
کاشفی علاوه بر تسلط بر علوم مختلف بر شعر و ادبیات فارسی نیز مسلط بوده، چنانکه در تفسیر «جواهر التفسیر» نیز این جنبه از ذوق ادبی او به چشم میخورد وی در این تفسیر در کنار توضیح و شرح آیات و به کارگیری برخی آرایه های ادبی چون سجع و تتابع اضافات در نثر ادبیانه خویش، استناد به اشعار فارسی را نیز در کلام خود قرار داده است و با توجه به برخی ابیات به جا مانده که به او نسبت میدهند مشخص میگردد که این دانشمند ایرانی از زبان فارسی نهایت بهره را برده و ذوق شعر و شاعری هم داشته ، برخی از شعرهایی که از ملاحسین کاشفی نقل شده عبارتست از:
- سبز خطا زمشک تر غالیه بر سمن مزن سنبل تاب داده را بر گل و نسترن مزن
(نوائی، ۱۳۶۳ه.ش، ص۹۳)
- چون که خوشی های دهر باقی و پاینده نیست از خوشی اش خوشدلی هیچ خوشانیده نیست

سلام علیکم؛
احتراما به استحضار می‌رساند متن پیش رو، روایتی از مولفه های فطری مشتری گرایی از دیدگاه اسلام می‌باشد.
پس از مطالعه متن، مصاحبه‌ای با حضرتعالی به عمل خواهد آمد و پیشنهادهای تکمیلی شما در جهت اصلاح تحقیق اخذ خواهد شد. لازم به ذکر است که پاسخ های شما مبنای تجزیه و تحلیل و جمع بندی نهایی در این پژوهش است.
باتشکر
مرتضی عبداللهی
نکته طلایی و چکیده کلام این تحقیق این است که:
در ادبیات بازاریابی در تمام فلسفه ها به انسان به مثابه مشتری می‌نگرند در حالی که در اسلام به مشتری به مثابه یک انسان نگریسته می‌شود.
نگاه اسلام وغرب به انسان متفاوت است. نگاه متفاوت به انسان باعث تاثیر بر فلسفه های علوم انسانی و از جمله بازاریابی و نهایتا مشتری گرایی شده است. سوالاتی مطرح است که به آنها اشاره می‌شود:
آیا نگاه اسلامی باعث تغییری در بازاریابی خواهد شد؟
آیا این تغییر به صورت بنیادی خواهد بود؟
چقدر فطرت را به عنوان عامل موثر در رفتار با مشتریان می‌دانید؟
آیا نیازهای فطری باید با هم و با دیگر نیازها تناسبی داشته باشند؟
آیا نیازهای فطری هم عرض سایر نیازهاست؟
بازاریابی در راستای دستیابی به اهداف همواره برای انجام مبادلاتی مطلوب در بازارهای هدف در تلاش بوده است. دانش بازاریابی با تغییرات بنیادین در مفاهیم فلسفی خود، سعی نموده است تا نیازها و خواسته های مشتریان را به نحوی مطلوب تر و موثرتر پاسخ دهد.

پرسش اینجاست که چه فلسفه‌ای باید راهنمای این تلاش‌ها باشد؟ این تلاش‌ها در چارچوب چه اصول و ارزش‌هایی باید انجام شوند؟ منافع سازمان، مشتریان، و جامعه هر یک چه ارزشی دارند؟ از این منافع کدام اولویت بیشتری دارند؟ چگونه می‌توان همه این منافع را با هم و به صورت متعادل تامین کرد؟ صاحب نظران در پاسخ به چنین پرسش‌هایی، دیدگاه‌های مختلفی را در قالب فلسفه های بازاریابی ارائه نموده‌اند.
کاتلر و آرمسترانگ(۱۳۷۷) فلسفه های بازاریابی را به پنج دسته: تولید، محصول، فروش، بازاریابی و بازاریابی اجتماعی تقسیم نموده‌اند.
در تمامی این فلسفه ها بازاریابی دارای هدف سودآوری است ولی ابزارهای هر کدام برای رسیدن به این هدف متفاوت است. به طوری که ابزار فلسفه تولید، تولید انبوه؛ ابزار فلسفه محصول، تمایز محصول؛ ابزار فلسفه فروش، فروش بیشتر؛ و ابزار فلسفه بازاریابی، تامین رضایت مشتری است.
نتیجه این فلسفه ها باعث شده، امروزه بسیاری از مردم نظر مساعدی نسبت به بازاریابی مدرن ندارند. آنها بازاریابی را به تخریب محیط زیست، بمباران مردم با آگهی های بی محتوا، ایجاد خواسته های غیرضروری، ایجاد حرص و ولع در جوانان و سایر مشکلات متهم می‌کنند (تسلیمی، ۱۳۸۲، ص۵).
فلسفه سود محوری(منفعت طلبی) در بازاریابی مشکلاتی را برای جامعه امروزی به وجود آورده است و این مشکلات باعث پیدایش نظریه های انتقادی در حوزه ی بازاریابی شده است. در هر یک از این نظریه ها از جمله بازاریابی اجتماعی سعی شده است تا به نوعی فلسفه‌ منفعت طلبی بازاریابی و مشکلات ناشی از آن کاهش داده شود اما به قول مارتین^[۴۰]، فلسفه بازاریابی اجتماعی به عنوان فلسفه‌ای نوین نیز خود ابزار منفعت طلبانه بازاریابی شده است (تسلیمی، ۱۳۸۲، ص۳).
از آنجا که فلسفه‌های علوم انسانی با بحث انسان شناسی ارتباط تنگاتنگ دارد، سوال مهم و اساسی این است که چگونه باید انسان را شناخت و کدام تعریف از انسان را باید مبنای فلسفه بازاریابی و نگاه به مشتری قرار داد؟
در این فلسفه‌ها، شناخت جامع و کاملی نسبت به انسان وجود ندارد، و به انسان به شکل موجودی صرفا مادی نگریسته می‌شود، در نتیجه، ناکارآمد بودن این فلسفه‌ها و منفعت طلب بودن آنها چندان عجیب به نظر نمی‌رسد. تنها اسلام و به تبع آن فلسفه بازاریابی اسلامی است که شناخت جامع و کاملی از انسان دارد و سود محور نمی‌باشد.
بر اساس همین شناخت انسان است که طبقه بندی و دسته بندی نیازها توسط روان شناسان و نظریه پردازان انجام می‌گیرد. کسانی که طبیعت انسان را کاملا مادی و دستاورد جریانات زیستی و تکامل حیات می‌دانند یا معتقدند که ماهیت انسان به حد زیاد و یا در کل نتیجه تجارب محیط اجتماعی است، نیازهایی که برای انسان برمی‌شمارد نیز در این محدوده خلاصه می‌شود.
دید نامناسب و ناقص به انسان باعث خواهد شد، نیازهای انسان به شکل کامل دیده نشود و نتوان مشتریانی راضی هم از لحاظ روحی و هم جسمی داشت.
اسلام نیازهایی را برای انسان برمی‌شمارد که همه این نیازها باید شکوفا و ارضا شوند. این شکوفایی و ارضای نیاز برای حرکت در صراط مستقیم و انسان کامل لازم است ولی کافی نیست. این نیازها باید به صورت متناسب نیز ارضا شوند.
هنگامی که این موضوع دانسته شود که چه نیازی از مشتری و به چه میزان پاسخ داده شود، باعث خواهد شد که نه تنها فروش بالایی برای عرضه کننده داشته باشد بلکه فواید قابل درکی برای مشتری در آن احساس شود. فوایدی که هر چه از عرضه و استفاده از آن کالا یا خدمت بگذرد با ارزش‌تر می‌شود ،چرا که وقتی کالا یا خدمت تولید شده بر اساس نیاز زود گذر و یا هیجان مقطعی تولید گردد به ظاهر دو طرف معامله یعنی مشتری و فروشنده منتفع می‌شوند ولی در واقع این یک باخت دو طرفه است. از مضرات محسوس این مشکل برای مشتری می‌توان به هزینه کردن در مسیری اشاره کرد که با گذشت زمان آن را بی‌فایده و حتی گاهی به ضرر خود می‌داند. این مشکل ممکن است برای مقطعی یا همیشه برای مشتری به وجود آید، یعنی مساله هزینه کردن در مسیری اشتباه و خارج از مسیر رشد و کمال در نتیجه این هزینه در مسیر دیگری که باید خرج می‌شد خرج نشده و باعث حرکت در مسیری اشتباه شده است و این هزینه کردهای اشتباه می‌تواند به تک بعدی شدن انسان بینجامد.
در این مورد نیز باید اشاره کرد که مشتری را نباید صرفا یک یا چند فرد تصور کرد بلکه فروشنده و بازاریاب علاوه بر فردیت مشتری در مقابل خویش یک جامعه را دارد. یک جامعه با شخصیت واحد در تمام اعصار.
در اینجا به نیاز زود گذر و غیر اصیل مشتری برای دریافت سود توجه نمی‌شود و در این بین به دنبال کشف نیازهای اصیل مشتری(یعنی نیازهای که در جهت کمال و هم راستا با فطرت وی هستند، قدم بر داشته می‌شود، و از این تفکر هم که گفته می‌شود «هنر بازاریاب امروز، “فروش یخچال به اسکیمو” نیست؛ بلکه اسکیمو را به عنوان یک مشتری خوشنود، همواره در کنار داشتن است»، باید فراتر رفت و گفت:
«هنر بازاریاب امروز “اسکیمو را به عنوان یک مشتری خشنود، همواره در کنار داشتن” نیست؛ بلکه این است که بازاریاب در جهت نیازهای واقعی و اصیل مشتری حرکت کند و سعی کند وی را راضی نگه دارد». نه اینکه او را به هر قیمتی حتی به قیمت ضرر زدن به روح یا جسم مشتری، در کنار خود حفظ کند.
بررسی تعاریفی که از مفهوم مشتری مداری ارائه شده است؛ بیانگر این حقیقت است که توجه به مشتری از دو بعد اساسی تشکیل می‌شود:
درک مشتری
درک مشتری تنها بر پایه شناخت دقیق و اصیل نیازهای او میسر خواهد شد. واضح است که جامع ترین و کامل ترین شناخت در مورد انسان و نیازهایش تنها به وسیله خداوند متعال میسر است که به استعداد ها و توانایی های انسان مسلط و آگاه است چرا که اوست که انسان را نیازمند آفریده است. پس می‌توان نتیجه گرفت که بهترین درک از مشتری تنها بوسیله اسلام به عنوان دین خاتم میسر است.
جلب رضایت مشتری.
برای جلب رضایت مشتری و ارضای نیازهای او باید به همه نیازها توجه شود، نه اینکه به نیازی بیش از حد توجه شود و نیازی معطل و مهمل گذاشته شود. این چنین است که می‌توان هم جسم و هم روح مشتری را راضی نگه داشت، یک رضایت واقعی و حقیقی. زیرا این گونه همه نیازهای اصیل مشتری ارضا خواهد شد، بی آنکه ضربه‌ای به روح یا جسمش وارد شود.
در نتیجه در اینجا به دو نکته توجه شده است:
شناخت نیازهای اصیل مشتری با الهام از انسان شناسی اسلامی: این نیازها عبارتند از:

۵-۱- ویژگی‌های مورفولوژیک
۵-۱-۱- تأثیر تیمارهای مختلف شوری، اسید سالیسیلیک و سدیم نیتروپروسید بر ویژگی‌های مورفولوژیک
براساس نتایج ارائه شده در این پژوهش، سطوح مختلف شوری بر تمامی شاخص‌های رشدی تأثیر معنی‌داری گذاشت، که البته این تأثیر، بسته به سطوح شوری و رقم، متفاوت بود. در این پژوهش، با افزایش سطح شوری محلول غذایی، صفات رویشی از جمله طول ریشه، طول ساقه، وزن تر و خشک ریشه و شاخساره، تعداد برگ و سطح برگ و قطر شاخساره، کاهش یافتند. بیشترین تأثیر منفی شوری بر صفات رویشی در بالاترین سطح شوری (۱۰۰ میلی‌مولار) مشاهده گردید که البته این تأثیر شوری، در هر دو رقم، به­ ویژه در رقم تامپسون­سیدلس بیشتر نمایان شد (جدول­های ۴-۱ و ۴-۲).
این نتایج با یافته‌های Fisarakis و همکاران (۲۰۰۱)، در انگور مبنی بر کاهش صفات رویشی در اثر شوری، مطابقت دارد. نتایج مشابهی از تأثیر منفی شوری بر شاخص‌های رشدی در گیاهان دیگری مانند توت‌فرنگی (Keutgen and Pawelzik, 2009)، گیلاس (Erturk et al., 2007)، پسته (Picchioni and Miyamoto, 1990) و کیوی (Chartzoulakis et al.,1995) گزارش شده است.
مکانیسم‌های فراوانی در کاهش رشد رویشی و تأثیر منفی شوری بر شاخص‌های رشدی در این پژوهش دخالت داشتند. Rains و Epstein (2005)، معتقدند که اثرات ابتدایی شوری بر ریشه اعمال می‌شود که این به­ دلیل اثرات سمی ویژه نمک نبوده بلکه به دلیل کمبود آب (خشکی فیزیولوژیک) می‌باشد. همچنین­،Munns (2003) معتقد است که رشد گیاه با پاسخ‌های یاخته‌ای به اثرات اسمزی نمک بیرونی، یعنی با پاسخ‌هایی به کاهش آب موجود در خاک باز­داشته ‌شده، سپس در مراحل بعدی، رشد گیاه از طریق اثرات سمی تجمع بیش از حد نمک در درون گیاه جلوگیری می‌شود، این عامل می ­تواند از دلایل کاهش وزن تر و خشک ریشه و شاخساره در این پژوهش باشد.
در این پژوهش به احتمال فراوان، عوامل مهمی مانند پتانسیل منفی بسیار زیاد آب در محیط اطراف ریشه، سمیت یونی ناشی از تجمع غلظت‌های بالای یون‌های سدیم و کلر در ریشه و برگ و عدم تعادل یونی و تغذیه‌ای در کاهش شاخص‌های رشد، نقش چشم‌گیری داشتند.
Bohnert و همکاران (۱۹۹۵)، بیان نمودند که پتانسیل شیمیایی در محیط‌های شور، در ابتدا باعث عدم تعادل پتانسیل آب میان آپوپلاست و سیم­پلاست گردیده که خود باعث کاهش در پتانسیل فشار یاخته‌ای شده که در نهایت منجر به کاهش رشد رویشی می‌گردد.
یکی از مکانیسم‌های مهم در کاهش رشد رویشی در هر دو رقم، بهم خوردن تعادل تغذیه‌ای ناشی از تنش شوری بود. براساس پژوهش‌های Grattan وGrieve (1999)، تحت تأثیر شوری، غلظت برخی عناصر غذایی در گیاهان زیاد و غلظت برخی دیگر، کم می‌شود (عدم تعادل یونی)، در نتیجه شاخص‌های رویشی گیاهان کم می‌شود. در این پژوهش نیز کاهش جذب عناصر غذایی مانند نیترات، پتاسیم، کلسیم، منیزیم، آهن و روی در برگ و ریشه و افزایش جذب یون های سدیم و کلر باعث نوعی عدم تعادل یونی و سمیت یونی در هر دو رقم شده، در نتیجه تاثیر منفی بر رشد رویشی گذاشت.
براساس یافته‌های Munns (2002)، افزایش شوری خاک باعث می‌شود که یاخته‌های برگ به طور موقت آب خود را از دست بدهند در نتیجه با گذشت زمان، سرعت تقسیم و طویل شدن یاخته‌ها کاهش یافته و در نهایت این تغییرات، منجر به کوچک شدن اندازه نهایی برگ‌ها خواهد شد. کاهش سطح برگ بعد از افزایش شوری در هر دو رقم، عمدتاً به دلیل اثر اسمزی نمک در اطراف ریشه است. به دنبال کاهش سطح برگ، جذب نور نیز کم ‌شده و ظرفیت کل فتوسنتزی گیاه کاهش یافته، در نتیجه با محدود شدن فرآورده‌های فتوسنتزی، رشد رویشی گیاه دچار نقصان می‌شود.
در این پژوهش، با افزایش سطوح شوری، هدایت روزنه‌ای کاهش و به­دنبال آن، بازده فتوسنتز کم شد که تأثیر بسزایی بر کاهش شاخص‌های رشد گذاشت. این نتایج با یافته‌های Garcia-Sanchez و Syvertsen (2006)، در مورد تأثیر منفی شوری بر دستگاه فتوسنتز و در نهایت کاهش رشد رویشی مطابقت دارد.
یکی از مکانیسم‌های مهم دیگر در کاهش سطح برگ در این پژوهش، کاهش محتوای نسبی آب برگ (RWC) در اثر شوری است که نقش مهمی در کاهش رشد رویشی در پژوهش حاضر در هر دو رقم داشت (شکل­های۴-۹ و ۴-۱۰) . محتوای نسبی آب بیشتر در برگ با سطح برگ، وزن خشک برگ، میزان کلروفیل و دیگر شاخص‌های رشدی همبستگی مثبت دارد (Flexas et al., 2009).
در بسیاری از درختان میوه از جمله انگور، ممانعت از رشد رویشی حتی در سطوح بسیار پایین یون‌های کلر (Cl^-) رخ داده، بنابراین در گونه‌هایی مانند انگور، سمیت یون کلر مسئول جلوگیری‌ از رشد رویشی است (Marschner, 1995 ). در این پژوهش نیز نشان داده شد که در هر دو رقم با افزایش یون­های کلر، رشد رویشی کاهش یافت. یافته‌های این پژوهش حاکی از آن است که میزان بالای یون کلر در ریشه‌ها و برگ‌های دو رقم، از جذب یون‌های مفیدی مثل نیترات جلوگیری نموده، بنابراین کمبود نیتروژن ایجاد شده عامل مهمی در کاهش شاخص‌های رشدی در این پژوهش بود.

نیتروژن، در ساختمان اسیدهای آمینه و پروتئین‌ها دخالت داشته، همچنین یکی از عناصر اصلی ساختمان کلروفیل محسوب می‌شود .(Marschner, 1995)بنابراین کاهش نیترات در برگ‌ها و ریشه‌های هردو رقم، در اثر رقابت یون‌های کلر، به احتمال زیاد باعث کاهش پروتئین‌ها و آنزیم‌ها در بافت­های گیاهی شده که نقش مهمی در کاهش شاخص‌های رشد ایفاء می نماید. به احتمال فراوان در پژوهش حاضر، تنش شوری ایجاد شده با کاهش نیترات، باعث کاهش مقدار کلروفیل شده و همچنین کاهش پروتئین‌ها، باعث از هم پاشیدن کلروپلاست شده و فتوسنتز آسیب جدی دیده که می تواند از دلایل مهم کاهش رشد رویشی در هر دو رقم محسوب گردد.
همچنین یافته‌های این پژوهش نشان داد که در هر دو رقم با افزایش سطح شوری، عناصر غذایی مهم دیگری مثل منیزیم و آهن، کاهش چشم‌گیری یافتند (جدول­های ۴-۵ و۴- ۶). آهن در مسیر سنتز کلروفیل، برای تشکیل پروتوکلروفیلید از پروتو پورفیرین لازم است.(Marschner, 1995) همچنین منیزیم، از اجزاء ساختمانی مولکول کلروفیل بوده (Marschner, 1995)، بنابراین با کاهش آهن و منیزیم، سنتز کلروفیل کاهش می یابد و در نتیجه فتوسنتز کاهش و در نهایت برگ‌ها آسیب دیده که با صدمه به برگ‌ها، رشد رویشی کاهش می‌یابد.
یافته‌های این پژوهش نشان داد که با افزایش یون‌های سدیم در برگ‌ و ریشه‌ در هر دو رقم، میزان غلظت پتاسیم (K⁺) در اثر رقابت سدیم (Na⁺) با جذب پتاسیم کاهش قابل ملاحظه‌ای یافت. بنابراین، کاهش یون‌های پتاسیم (K⁺) می‌تواند نقش مهمی در کاهش شاخص‌های رشدی ایفاء نماید، زیرا پتاسیم نقش مهمی در تنظیم حرکت روزنه‌ها ایفاء می کند، بنابراین در این پژوهش، میزان تراکم یون­های پتاسیم (K⁺) در اثر رقابت یون­های Na⁺ کاهش یافته در نتیجه، هدایت روزنه‌ای، کاهش یافته، بازده فتوسنتز کم شده است. از طرف دیگر، در کمبود پتاسیم، فعالیت آنزیم ریبولوز بیس فسفات کربوکسیلاز، کاهش چشم‌گیری ‌یافته (Marschner, 1995)، در نتیجه فتوسنتز آسیب جدی دیده، بنابراین رشد رویشی هر دو رقم کاهش یافته است.
کاربرد غلظت‌های مختلف اسید سالیسیلیک، تأثیر مثبتی بر بیشتر صفات رویشی بیان شده در تیمارهای مختلف شوری داشت، به­ طوری که این تأثیر مثبت در هر دو رقم مشاهده گردید، اما در بیشتر این صفات رویشی، کاربرد اسید سالیسیلیک، در سطوح بالای شوری (مانند غلظت ۷۵ و ۱۰۰ میلی‌مولار)، از نظر آماری معنی‌دار نبوده و یا این که این تأثیر ضعیف‌تر بود. تأثیر مثبت اسید سالیسیلیک در بیشتر صفات رویشی، در قره‌شانی بیشتر از تامپسون­سیدلس بود.
یافته‌های Yildirim و همکاران (۲۰۰۸) در خیار، Khodary (2004) در ذرت و Gutierrez- Coronado و همکاران (۱۹۹۸) در سویا، با نتایج این پژوهش در مورد نقش مثبت اسید سالیسیلیک در کاهش اثرات منفی شوری در صفات رویشی، هم‌سو می‌باشد.
براساس نتایج به دست آمده بر روی صفات رویشی، می‌توان گفت که قره‌شانی در مقایسه با تامپسون سیدلس، نسبت به شوری، متحمل‌تر است و این نتایج با یافته‌های Mohammadkhani و همکاران (۲۰۱۳)، مبنی بر متحمل بودن رقم قره‌شانی در مقایسه با ارقام دیگر مطابقت دارد.
یافته‌های این پژوهش نشان داد که کاربرد اسید سالیسیلیک باعث کاهش جذب یون‌های سدیم (Na⁺) و کلر (Cl^-) و افزایش جذب عناصر غذایی ضروری در هر دو رقم شده (شکل­های۴-۲۷ و ۴-۲۹)، همچنین با افزایش فعالیت فتوسنتزی (شکل ۴-۱) و نیز افزایش فعالیت آنزیم‌های آنتی‌اکسیدانی (شکل­های ۴-۲۱، ۴-۲۳ و ۴-۲۵)، تا حدودی توانست تأثیر منفی شوری را بر رشد رویشی کاهش دهد.
کاربرد غلظت‌های مختلف سدیم نیتروپروسید به­ ویژه در غلظت‌ ۵/۱ میلی‌مولار، در سطوح مختلف شوری، تأثیر مثبتی بر بیشتر صفات رویشی ذکر شده داشت به­ طوری که این تأثیر مثبت، در هر دو رقم، مشاهده گردید، اما در بیشتر این شاخص‌ها، کاربرد سدیم نیتروپروسید در سطوح بالای شوری (به­ ویژه در شوری ۱۰۰ میلی‌مولار)، از نظر آماری معنی‌دار نبود و یا این تأثیر، کم رنگ‌تر بود.
به نظر می‌رسد کاهش در مقادیر زیاد یون‌های سمی مانند سدیم (Na⁺) و کلر (Cl^-) و افزایش میزان یون‌های پتاسیم (K⁺)، کلسیم (Ca²⁺) و نیترات (NO₃^-) در ریشه و برگ، از دلایل مهم کاهش تأثیر منفی شوری بر وزن خشک ریشه و شاخساره در اثر کاربرد سدیم نیتروپروسید باشد. تأثیر مثبت سدیم نیتروپروسید در کاهش اثرات منفی شوری در بیشتر صفات رویشی، در رقم قره‌شانی بالاتر از رقم تامپسون­سیدلس بود.
نتایج این پژوهش در مورد تأثیر مثبت سدیم نیتروپروسید در کاهش اثرات منفی شوری بر شاخص‌های رشد، با یافته‌های Wu و همکاران (۲۰۱۱) در گوجه‌فرنگی و همچنین
Shi و همکاران (۲۰۰۷) در خیار، هم‌سو می‌باشد.
۵-۲- ویژگی‌های فیزیولوژیک
۵-۲-۱- تأثیر تیمارهای شوری و اسید سالیسیلیک و سدیم نیتروپروسید بر میزان کلروفیل
در این پژوهش، در هر دو رقم، میزان رنگدانه‌های فتوسنتزی مانند کلروفیل a، کلروفیل b، نسبت کلروفیل و کلروفیل کل در سطوح مختلف شوری به­ ویژه در تیمارهای ۷۵ و ۱۰۰ میلی‌مولار نمک، کاهش معنی‌داری در مقایسه با شاهد داشتند (جدول­های۴-۳ و ۴-۴).
Romero-Aranda و همکاران (۲۰۰۱) بیان نمودند که تغییرات میزان کلروفیل در محیط‌های شور، بستگی به غلظت نمک دارد. در این پژوهش مشاهده شدکه با افزایش سطح شوری، میزان کلروفیل کاهش چشم گیری یافت.
رقم قره‌شانی در تیمارهای مختلف شوری نشان داد که از میزان کلروفیل بیشتری (کلروفیل‌هایa، b، کل) نسبت به رقم تامپسون­سیدلس برخوردار است، این بدین معنی است که رقم قره‌شانی نسبت به تامپسون­سیدلس در شرایط تنش بهتر می تواند کلروفیل خود را حفظ نماید.
کاربرد غلظت‌های مختلف اسید سالیسیلیک بر میزان کلروفیل‌های a، b و کل در سطوح متفاوت شوری، مثبت بود اما این تأثیر با افزایش سطح شوری ضعیف‌تر شد. این نتایج با یافته‌های Zhou و همکاران (۱۹۹۹) که گزارش نمودند میزان رنگدانه‌های فتوسنتزی با کاربرد اسید سالیسیلیک افزایش می‌یابد، کاملاً مطابقت دارد.
تنش شوری، از طریق اعمال اثرات منفی اسمزی و یونی، میزان فتوسنتز و رنگدانه‌های فتوسنتزی گیاهان را تحت تأثیر قرار می‌دهد (Molassiotis et al., 2006). کاهش در میزان کلروفیل، در گیاهان تحت تنش شوری در پژوهش‌های مختلفی گزارش شده و مکانیسم‌های متفاوتی برای آن ذکر گردیده است. یکی از مهم‌ترین مکانیسم‌ها، در کاهش کلروفیل، تخریب غشاء کلروپلاست است (Mane et al., 2010).
مکانیسم دیگر برای کاهش کلروفیل در شرایط تنش شوری، می‌تواند به­ دلیل تغییر متابولیسم نیتروژن (نیتروژن یکی از عناصر مهم در ساختمان کلروفیل است) در رابطه با ساختن ترکیباتی نظیر پرولین باشد که در تنظیم اسمزی بکار می‌روند
(Rosa- Ibara and Maiti, 1995).
Basra و Basra (1997) بیان نمودند که در تنش شوری یا خشکی، فعالیت آنزیم گلوتامات لیگاز برای سنتز کلروفیل کاهش، در مقابل آنزیم گلوتامین­کیناز برای تبدیل گلوتامین به پرولین فعال می‌شود (گلوتامات ماده پیش‌ساز کلروفیل و پرولین است).
Khan و همکاران (۲۰۰۶)، در بررسی‌های خود نشان دادند که کاهش در محتوای کلروفیل ممکن است نتیجه افزایش فعالیت آنزیم کلروفیلاز و یا اثر مستقیم سمیت یونی ناشی از غلظت بالای سدیم باشد. میزان بالای یون‌های سدیم (Na⁺) در یاخته‌ها، باعث از هم پاشیدن رنگدانه‌های فتوسنتزی می‌شود (Soussi et al., 1999).
یافته‌های این پژوهش نشان داد که با افزایش شوری، عناصر مهمی مانند آهن و منیزیم و نیترات در ریشه‌ها و به­ ویژه در برگ‌ها در هر دو رقم کاهش یافتند. همبستگی مثبتی میان میزان کل آهن برگ‌ها و میزان کلروفیل وجود دارد. در برگ‌های سبز در حدود ۸۰ درصد آهن، بدون توجه به وضعیت غذایی آهن در درون کلروپلاست قرار دارد (Marschner, 1995). با توجه به این که آهن در مسیر سنتز کلروفیل برای تشکیل پروتوکلروفیلید لازم است، بنابراین در صورت کمبود آهن، میزان تشکیل کلروفیل کاهش خواهد یافت. همچنین عناصر منیزیم و نیتروژن، جزء اصلی ساختمان مولکول کلروفیل (C₅₅H₇₂O₅N₄Mg) محسوب می‌شوند (Marschner, 1995)، بنابراین با افزایش شوری در این پژوهش، میزان این دو عنصر کم شده و به­دنبال آن میزان کلروفیل­، کاهش داشت.
زمانی که از سدیم نیتروپروسید در هر دو رقم استفاده شد، از تأثیر منفی شوری بر میزان کاهش کلروفیل‌های a و b و کلروفیل کل در مقایسه با شاهد به میزان زیادی کاسته شد اما در بالاترین سطح شوری (۱۰۰ میلی‌مولار)، تأثیر معنی‌داری نداشت. در این مورد به نظر می‌رسد که اثر سدیم نیتروپروسید، به واکنش آن با رادیکال‌های آزاد اکسیژن برمی‌گردد، زیرا رادیکال‌های آزاد اکسیژن، اصلی‌ترین عاملی هستند که در شرایط تنش باعث خسارت و شکستن رنگیزه‌های فتوسنتزی و پروتئین‌های ساختاری دستگاه فتوسنتز می‌شوند. این اثر رادیکال‌های آزاد اکسیژن در سیستم نوری II (دو) و به­ ویژه بر پروتئین D₁ اثبات شده است (Kim and Lee, 2005).
در برخی پژوهش‌ها گزارش شد­ه، که در حضور نیتریک اکسید، دسترسی گیاه به آهن (Fe) بیشتر می‌گردد و این دلیل نیز می‌تواند به عنوان یکی از نقش‌های مهم نیتریک اکسید در حفظ محتوای کلروفیل گیاه باشد (Neill et al., 2003b). در این پژوهش، غلظت­های ۱ و ۵/۱ میلی‌مولار سدیم نیتروپروسید در هر دو رقم، بیشترین تأثیر را بر کاهش اثرات منفی شوری بر میزان کلروفیل گذاشت.
۵-۲-۲- تأثیر تیمارهای شوری و اسید سالیسیلیک و سدیم نیتروپروسید برمیزان فتوسنتز
در هر دو رقم (به­ ویژه در رقم تامپسون­سیدلس)، با افزایش سطح شوری، کاهش معنی‌داری در میزان فتوسنتز خالص، هدایت روزنه‌ای و تعرق در مقایسه با شاهد مشاهده گردید (شکل­های ۴-۱ تا ۴-۶). Hoffman و همکاران (۲۰۰۶) در پژوهش‌های خود بیان نمودند که میزان هدایت روزنه‌ای، تعرق و غلظت دی­اکسیدکربن درون برگ تحت تأثیر تنش شوری شدید، کاهش می‌یابد.
فتوسنتز، یکی از مهم‌ترین مسیرهای بیوشیمیایی در گیاهان محسوب شده که موادغذایی را برای رشد گیاهان فراهم می کند. در این پژوهش تنش شوری از طریق تأثیر منفی بر تعداد و سطح برگ و میزان کلروفیل، بازده فتوسنتز را در هر دو رقم کاهش داد و در نتیجه با کاهش مواد فتوسنتزی تولید شده توسط برگ‌ها، رشد رویشی را کاهش داد.
عوامل مهم دیگری مانند کاهش پتانسیل آب برگ (Silva et al., 2008) ، برهم‌خوردن تعادل بین یون‌های سدیم و کلر با عناصر غذایی ضروری (Keutgen and Pawelzik, 2009) و نیز بسته شدن روزنه‌ها (Steduto et al., 2000) می‌تواند دلایل روشن دیگری برای کاهش بازده فتوسنتزی در این پژوهش در اثر تنش شوری باشد.
تنش شوری، باعث عدم انتقال الکترون فتوسنتزی، کاهش هدایت روزنه‌ای و افزایش تولید انواع رادیکال‌های آزاد اکسیژن (ROS) شده که باعث آسیب اکسیداسیونی به سیستم‌های نوری ۱و ۲ فتوسنتز می‌شود, ۲۰۰۶) (Tabatabaei. هم­چنین نشان داد که کاهش شدت فتوسنتز ناشی از تنش شوری، به­ دلیل عوامل متعددی نظیر دی هیدراتاسیون غشاء یاخته‌ای و در نتیجه کاهش نفوذپذیری دی­اکسید کربن، سمیت ناشی از نمک، کاهش میزان دی اکسید کربن به­ دلیل بسته شدن روزنه‌ها، تسریع در فرایند پیری در نتیجه شوری، تغییر فعالیت آنزیم‌ها به­ دلیل ساختاری در سیتوپلاسم و بازخورد منفی به­ دلیل کاهش فعالیت منبع می‌باشد, ۲۰۰۶) (Tabatabaei.
هم‌چنین، در پژوهش دیگری، بیان شد که تنش شوری، منجر به افزایش رادیکال‌های آزاد اکسیژن (ROS) در کلروپلاست شده و در نتیجه غشاء کلروپلاست آسیب دیده و قابلیت حیاتی خود را از دست می‌دهد و بدین ترتیب فتوسنتز خالص کاهش می‌یابد (Zhang et al., 2003).
افزایش رادیکال‌های آزاد اکسیژن در کلروپلاست، در اثر شوری، به احتمال فراوان می‌تواند از دلایل بسیار مهم کاهش فتوسنتز در هر دو رقم انگور باشد. کاربرد اسید سالیسیلیک باعث کاهش گونه‌های فعال اکسیژن شده است (Sixto et al., 2005). از طرف دیگر سیستم نوری II فتوسنتز، نسبت به شوری حساس می‌باشد. بدین ترتیب تنش شوری باعث تغییراتی در ساختار کلروپلاست شده و در نتیجه باعث کاهش میزان فتوسنتز می‌گردد (Vlot et al., 2009).
در پژوهش حاضر، در هر دو رقم، با افزایش سطوح شوری (به­ ویژه در ۷۵ و ۱۰۰ میلی‌مولار) کاهش معنی‌داری در میزان فتوسنز خالص، هدایت روزنه‌ای و تعرق در مقایسه با شاهد مشاهده گردید. در سطوح بالای شوری، کاهش در فتوسنتز خالص و هدایت روزنه‌ای همگام با کاهش در کلروفیل بود.

۳- تعهد سازمانی تحت تأثیر ویژگی‌های فردی قرار می‌گیرد : کارکنان مسن‌تر و یا با سابقه کاری بیشتر و ارشد‌تر و آن‌هایی که به کار خود علاقمند هستند، سطح بالاتری از تعهد را نشان می‌دهند. در گذشته، اغلب اظهار می‌شد که زنان در مقایسه با مردان، تعهد کمتری نسبت به سازمان خود دارند . یافته‌های اخیر نشان می‌دهد که چنین اختلافاتی در تعهد سازمانی وجود ندارد بلکه دو گروه تعهد یکسانی را از خود نشان داده‌اند.
۴٫۱٫۲٫ دیدگاه ریچرز در مورد کانونهای تعهد سازمانی
ریچرز ^[۴۲](۲۰۰۳) یکی از اولین محققان درباره کانون تعهد ، اعتقاد دارد که مفاهیم عمومی تعهد سازمانی ممکن است زمانی بهتر درک شوند که آنها را مجموعه ای از تعهدات در نظر گرفت . به اعتقاد او کارکنان می توانند تعهدات مختلفی را به اهداف و ارزشهای گروه های گوناگون در درون سازمان تجربه کنند . بنابراین ، در درون سازمان تنها درک تعهد سازمانی مهم نیست ، بلکه توجه به کانونهای تعهد نیز الزامی است . ریچرز کانونهای تعهد کارکنان را شامل تعهد به مدیریت عالی ، سرپرستان ، گروه کار ، همکاران و مشتریان سازمان دانسته و معتقد است که کارکنان می توانند به این کانونها با توجه به درجه انطباق اهداف و ارزشهایشان با آنها طور متفاوتی متعهد شوند .

۵٫۱٫۲٫ دیدگاه بکر و بیلینگس در مورد کانونهای تعهد سازمانی
برای طبقه بندی کانونهای تعهد ، بکر و بیلینگس^[۴۳] بین کسانی که متعهد به سطوح پایین سازمان همچون گروه کاری و سرپرست مستقیم هستند و کسانی که عمدتا متعهد به سطوح بالای سازمان مثل مدیریت ارشد و سازمان در کل بودند ، تمایز قائل شدند .با ترکیب هر کدام از این سطوح بالا و پایین ، آنها چهار دیدگاه متمایز را مطرح کردند . که ابتدا افرادی که تعهد کمی هم به گروه های کاری و سرپرستان و هم به مدیریت ارشد و سازمان دارند که به آنها عنوان بی تعهد دادند . برعکس افرادی که به هر دو کانون تعهد بالایی را نشان دادند ، متعهد نامیده شدند . در بین این دو گروه افرادی هستند که به سرپرست و گروه کاریشان کاملا متعهد اما به مدیریت عالی و سازمان متعهد نیستند که به عنوان افراد متعهد جزیی ( محلی ) در نظر گرفته می شوند و کسانی که به مدیریت ارشد و سازمان کاملا متعهدند ولی به سرپرست و گروه کاریشان متعهد نیستند که به آنها افراد متعهد کلی ( جهانی )می گویند (به نقل از فرهنگی ، حسین زاده ، ۱۳۸۴ ، ص ۱۵ ) .
۲٫۲٫ کیفیت زندگی کاری
کیفیت زندگی کاری از مباحثی است که در نیم قرن گذشته از جوانب مختلف مورد بحث و بررسی قرار گرفته است و هنوز هم در مورد مصادیق آن اختلاف نظر های بسیاری وجود دارد. این در حالی است که در برخی موارد بسیاری از موضوعات در برهه هایی از زمان اهمیت خاصی پیدا می کنند و نیاز به استفاده کارآمد تر از آنها بیش از پیش احساس می شود ( آدینه فر ، ۱۳۹۱).
کیفیت زندگی کاری^[۴۴] فرایندی است که به وسیله آن همه اعضای سازمان از راه مجاری باز و متناسبی که برای این مقصود ایجاد شده است در تصمیماتی که بر شغلشان و به خصوص بر محیط کارشان به طور کلی اثر می گذارد به نوعی دخالت می یابند . در نتیجه مشارکت و رضایت شغلی آنها از کار بیشتر می شود و فشار عصبی ناشی از کار برایشان کاهش می یابد ( کامینگز ، اورلی ^[۴۵]، ۱۳۷۵ ، ص ۷۵ ).
کیفیت زندگی کاری یکی از خواستگاه های مهم توسعه سازمانی است که توسعه سازمانی ترکیب تکامل یافته ای از علم و هنر است که هم زمینه تخصصی عملکرد اجتماعی و هم قلمرویی از بررسی و کاوش علمی را تشکیل میدهد ( ممی زاده ، ۱۳۷۵ ، ص ۱۰۷ ).
کیفیت زندگی کاری ابتدا در اروپا و طی دهه (۵۴ -۱۹۵۰ ) ابداع شد و براساس تحقیقات ایریک تریست^[۴۶] و همکارانش در دانشکده تاوستا^[۴۷] مربوط به روابط انسانی در لندن که هم بعد انسانی و هم بعد فنی سازمان ها را بررسی کردند و چگونگی روابط بین آنها را ارزیابی نمودند باعث به وجود آمدن سیستمهای تکنیکی – اجتماعی ( سوسیوتکنیکال ) مربوط به طراحی شغلی گردیدند ( سیاحی ، ۱۳۷۷ ، ص ۳۷ ).
دانشمندان و نظریه پردازان توسعه سازمانی از دیدگاه ها ی مختلفی به مفاهیم کیفیت زندگی کاری پرداخته اند که در اینجا به آنها می پردازیم :
کیفیت زندگی کاری عبارت است از عکس العمل کارکنان نسبت به کار به ویژه پیامدهای فردی آن در ارضای شغلی و سلامت روحی ( جزنی ، ۱۳۷۵ ، ص ۱۲۵ ).
با بهره گرفتن از این تعریف کیفیت کاری بر پیامدهای شخصی تجربه کاری و چگونگی بهبود آن در راستای رفع نیازها ی فرد تاکیدی اولیه است .
دومین مفهومی که اخیرا از کیفیت زندگی کاری می شود آن را به عنوان روش یا نحوه انجام کار ارائه می کند و بر همین اساس کارکنان کیفیت زندگی کاری را برحسب تکنیک ها و روش های خاص انجام کار ، مثل غنی سازی شغلی ، گروه های کاری خود گردان و کمیته های کارکنان – مدیریت تعریف کردند ( سیاحی ، ۱۳۷۷ ، ص ۳۷ ).
سومین مفهوم از کیفیت زندگی کاری میزان توانایی کارکنان درارضای نیازهای شخصی مهم خود با بهره گرفتن از تجربیاتی که در سازمان کسب کرده اند ( مورهد ، ۱۳۷۴ ، ص ۱۸۷ ).
به عبارت دیگر کیفیت زندگی کاری یعنی نوع نگـرش افـراد نسبت به شغل خود . یعنی این که تا چه میزان اعتماد متقابل، توجه، قدرشناسی، کار جالب و فرصت‌‌‌‌‌‌‌‌های مناسب برای سرمایه‌گذاری ( مادّی و معنوی ) در محیط کار، توسط مدیران برای کارکنان فراهم شده است. درجه کیفیت زندگی کاری درون سازمان از طریق اندازه گیری رضایت، کاهش غیبت و انگیزه بالا در کارکنان برآورد می‌شود ( شیر آشیانی ، ۱۳۸۷ ) .
اما از طرفی اصطلاح کیفیت زندگی کاری ، برای دامنه وسیعی از فعالیت های تحول سازمان به کار برده شده است و به نظر می رسد عناصر مشترک برنامه ها یا فعالیت ها ، همان طوری که گودمن ^[۴۸] اشاره می کند ، تلاش برای باز سازی ابعاد چندگانه سازمان و تشکیل یک ساز و کار ، که تغیرات را در طی زمان معرفی و حفظ می کند ، باشد ( فرنچ ، اچ بل ^[۴۹]، ۱۳۸۲ ، ص ۲۵۵ ).
به طور کلی کیفیت زندگی کاری را میتوان به صورت دو مفهوم زیر تعریف نمود : تعریف عینی از کیفیت زندگی کاری : عبارت است از مجموعه ای از شرایط واقعی کار در یک سازمان مانند میزان حقوق و مزایا ، امکانات رفاهی ، بهداشت و ایمنی ، مشارکت در تصمیم گیری ، دموکراسی ، سرپرستی ، تنوع و غنی بودن مشاغل و … ( سیاحی ، ۱۳۷۷ ، ص ۳۹ ).
تعریف ذهنی از کیفیت زندگی کاری : عبارت است از تصور فرد و طرز تلقی او از کیفیت زندگی کاری به عبارت دیگر کیفیت زندگی کاری برای هر فرد یا گروهی از افراد با فرهنگ و طرز تلقی متفاوت ، ویژگی خاص خود را دارد ( سیاحی ، ۱۳۷۷ ، ص ۳۹ ).
در یک تعریف کلی می توان گفت که در کیفیت زندگی کاری به معنی تصور ذهنی و درک و برداشت کارکنان یک سازمان از مطلوبیت فیزیکی و روانی محیط کار خود ، طبعا با توجه به تعریف ارائه شده در هر جامعه یا در هر منطقه از یک کشور، به ویژه مناطق مختلف کشور خودمان که دارای خرده فرهنگ های گوناگون با تصورات ذهنی درباره زندگی و کار است ، شاخصهای اندازه گیری زندگی کاری متفاوت خواهد بود ( سیاحی ، ۱۳۷۷ ، ص ۳۹ ).
۱٫۲٫۲٫ ماهیت برنامه های کیفیت زندگی کاری
تلاش های جمعی مدیریت و کارکنان به منظور بهبود کارآئی و شرایط زندگی کاری را برنامه های کیفیت زندگی کاری می نامند. برنامه های کیفیت زندگی کاری چارچوبی را برای هماهنگی، ایجاد بقا یا ادامه و بهبود عملکرد و افزایش کارآئی سازمان فراهم می آورد و احتمال این فرض که به منظور افزایش سود در بخشی از یک شرکت یا سازمان، مورد استفاده قرار می گیرد، بسیار زیاد است. اجراء این برنامه ها نیاز به سطوح همکاری، تحمل، کمک، حمایت و مسئولیت بسیار بالاتری را از آنچه که در اکثر سازمان های امروزی وجود دارد، می طلبد. برنامه های کیفیت زندگی کاری معمولاً با مواردی نظیر؛ طرح های کاری، مراحل اتخاذ تصمیم رفتار و وضعیت نظارتی و شرایط کاری سروکار دارد و عموماً بر این فرض استوارند که سازمان ها دارای سیستم های باز هستند یعنی با محیط خود در تعامل هستند. برنامه های کیفیت زندگی کاری طوری طراحی شده اند که تمام گروه های ذی نفع سود ببرند. یا حداقل هیچ کدام ضرر عمده ای نداشته باشند ( شمس مهربانی ، ۱۳۹۰ ).
زیر بنای این اصل بر این باور است که هنگامی که تمام گروه ها سود ببرند تغییر آسان تر ایجاد میشود . البته برنامه های کیفیت زندگی کاری ، حرکتی به سوی لزوم همکاری بیشتر با دانش و مهارت های تاکتیکی نیرو ی کار است و تلاش برای بازسازی ابعاد چندگانه سازمان و تشکیل یک ساز وکار که تغییرات را در طی زمان معرفی و حفظ می کند ، می باشد ( منقی ، خواجویی ، ۱۳۸۶ ).
اما برخی از برنامه های بهبود کیفیت زندگی کاری ، به دگرگونیهای اندکی در سازمان نیاز دارند و برخی دیگر به دگرگونیهای گسترده . البته همه این برنامه ها ، نوعی توجه و علاقمندی و احترام به کارکنان را در بردارند . به طور کلی ، سازمان برای سرمایه گذاری در برنامه هایی که به سود فرد و سازمان باشد آمادگی و علاقمندی بیشتر از خود نشان می دهد که این گونه برنامه ها بدین شرح اند :
الف - ارتباط با کارکنان : بررسیهای سازمانی
ب- گروه های کاری نیمه مستقل و حلقه های کیفیت
ج - نوسازی سبک سازمان ( ال دولان ، اس شولر ^[۵۰]، ۱۳۸۸ ، ص ۳۶۹ ).
الف- ارتباط با کارکنان : از نظر مدیران ارشد سازمانها پس از بهره وری ، برپایی راه هایی برای ارتباط با کارکنان یکی از اولویت های مدیریت امور کارکنان و منابع انسانی به شمار می آید . بهتر کردن ارتباط میان کارکنان ، یک روش اثر بخش و کارآمد برای بهبود بهره وری و کیفیت زندگی کاری شناخته شده است . ارتباط می تواند ا نتقال اندیشه های کارکنان را در راستای بهتر شدن فرآورده ها و دگرگونیهای سازمانی آسان سازد و در همان حال احساس مشارکت کارکنان را در کارافزایش دهد و آنان را در نظارت برکار خود هدایت کند . افزون بر آن ، در این زمینه می توان برای بهتر کردن ارتباطهای سرپرستان با زیردستان برنامه های آموزشی اجرا کرد و به بررسی های سازمانی پرداخت. آنچه بررسیها اندازه میگیرند ، داده هایی است که از سوی مدیریت امور کارکنان و منابع انسانی گردآوری می شوند ، یا برای اندازه گیری عملکرد شغلی و منابع انسانی اغلب نیاز به انواع دیگر داده ها دارد ( اصفهانیان ، ۱۳۹۱ ).
ب - گروه های کاری نیمه مستقل : یک گروه انسانی مجموعه ای از افراد است که :
۱- پیوندهای چشمگیر درونی با هم دارند .

1. 1. خود را به شکل گروه درک می کنند و اعضا را از غیر عضوها تمیز میدهند .

1. 1. هویت گروهی آنها از سوی افراد غیر عضو شناخته می شود .

۵- اعضای گروه دارای نقشهای متفاوتی در گروه هستند که ناشی از توقعات خود آنان و توقعات دیگر اعضای گروه و افراد غیر عضو است .
۶- به عنوان اعضای گروه ، به تنهایی یا به صورت جمعی عمل می کنند ، و پیوندهای به هم وابسته ای با دیگر گروه ها دارند ( ال دولان ، اس شولر ^[۵۱]، ۱۳۸۸ ، ص ۳۷۴ ).
۷- این تعریف از گروه انسانی به طور کلی معرف گروه های کاری نیمه مستقل است که وظیفه اساسی آنها با هم کارکردن برای پدید آوردن یک فرآورده نهایی است .افزون بر آن این گروه ها شماری از تصمیم ها ی استخدامی را که تا حدودی مستقل از بخش امور کارکنان است اتخاذ می نمایند ( ال دولان ، اس شولر ، ۱۳۸۸ ، ص ۳۷۴ ).
حلقه های کیفیت : نیز یک مفهوم مدیریتی تازه است که به رشد صنعتی پویای کشور ژاپن یاری بسیار داده است . بر پایه این روش نیروی کاری شرکت ، پربهاترین منبعی است که شرکت در اختیار دارد ؛ زیرا این نیروی کار اغلب متشکل از شایسته ترین اشخاص برای یافتن و حل مسائل مربوط به کار در آن شرکت هستند .
حلقه کیفیت شامل هفت تا ده تن از اشخاص است که از یک منطقه کاری مشابه ، برگزیده می شوند و به طور منظم گرد هم می آیند تا کیفیت و مسائل مربوط به آن را در قلمرو کاری خود شناسایی و تحلیل کنند و برای مشکلات ، راه چاره بیابند ( ال دولان ، اس شولر ، ۱۳۸۸ ، ص ۳۷۸ ).
ج- نوسازی سبک سازمانی : راه های متداول برای ایجاد سبکی نو در سازمان شامل : ۱- افزایش دامنه مشارکت . ۲- به کار بردن نظریه Z در مدیریت است .
۱- افزایش دامنه مشارکت : حلقه های کیفیت نشانه ای از افزایش مشارکت کارکنان در کارگردانی امور است .
۲- مدیریت بر پایه نظریه ” Z ” : در حالی که نظامهای مشارکت جو و حلقه های کیفیت ، به طور قطع کیفیت زندگی کاری را بهتر می کنند ،شاید این برنامه ها دگرگونیهای محدودی در خود سازمان فراهم آورند . برخی از کوششهای کیفیت زندگی کاری که چندین برنامه را گرد هم می آورند ، بر سازمان و شیوه برخورد آن با کارکنانش اثر بسیار گسترده تر باقی خواهند گذاشت . ویژگی های نظریه ” Z ” بدین قرارند:
- استخدام بلند مدت که به شیوه غیر رسمی عنوان می شود .
- ترفیع و ارزشیابی که به طور نسبی به کندی صورت می گیرد .
- داده های برنامه ریزی و حسابداری گسترده ای که برای آگاهی دست اندرکاران و تصمیم گیری جمعی و نه برای نظارت گرد آوری می شوند .
- تصمیمها بر پایه داده های درست و براساس تناسب آن با کل سازمان و نه فقط مطابق نیاز یک بخش از سازمان گرفته می شود .
- گرچه برای گرفتن تصمیم ها و اجرای آنها مسئولیت مشترک وجود دارد ؛ اما تصمیم ها اغلب از سوی یک نفز هدایت می شوند ( ال دولان ، اس شولر ، ۱۳۸۸ ، صص ۳۸۱ ، ۳۸۲ ).

نظارت و استراق سمع علائم حیاتی بیمار: رایج­ترین تهدید برای حریم خصوصی بیمار است و از طریق تجسس بر روی علائم حیاتی بیمار دشمن به راحتی می ­تواند اطلاعات بیمار را از کانال­های ارتباطی کشف کند. علاوه بر این اگر دشمن یک آنتن گیرنده قوی داشته باشد می ­تواند به راحتی پیام­ها را از شبکه به دست آورد. اگر پیام تصرف شده حاوی مکان فیزیکی بیمار باشد به مهاجم اجازه می­دهد که مکان بیمار را به صورت نادرست جایگزین کند و از نظر جسمی بر او آسیب بزند. به علاوه مهاجم می ­تواند محتویات پیام شامل شناسه پیام، برچسب­های زمانی، آدرس مبدا و مقصد و غیره را به دست آورد. بنابراین استراق سمع یک تهدید جدی برای حریم خصوصی بیمار است

تهدید اطلاعات در هنگام انتقال: همانطور که می­دانید محدوده ارتباطی شبکه ­های بی­سیم محدود نیست و به راحتی آسیب­پذیر است. در برنامه ­های کاربردی مراقبت پزشکی، حسگر اطلاعات بیمار و محیط را بدست آورده و آن را برای پزشک و سرور بیمارستان ارسال می­ کند. در هنگام ارسال این اطلاعات ممکن است به آنها حمله شود، به عنوان مثال یک مهاجم می ­تواند اطلاعات فیزیولوژیک را به دست آورده و تغییر دهد سپس آنها را به سمت سرور هدایت کرده و از این طریق بیمار را به خطر بیندازد. انواع مختلفی از حمله ارسال وجود دارد. رهگیری^[۳۹]: فرض کنید یک شبکه حسگر سطح بدن توسط یک مهاجم هوشمند به خطر بیافتد. بنابراین می ­تواند به صورت غیرقانونی به داده ­های حسگر از جمله (کلیدهای رمزنگاری، شناسه سنسور، و غیره) دسترسی داشته باشد. تغییر پیغام^[۴۰]: مهاجم دده­های پزشکی بیمار را استخراج کرده، آنها را تغییر داده و کاربران درگیر مانند پزشک، پرستار و خانواده بیمار را گمراه می­ کند. به عنوان مثال یک سنسور اطلاعات ضربان قلب نرمال را ارسال می­ کند در حالی که مهاجم آن را تغییر داده و به کاربران ارسال می­ کند که ممکن است باعث شود دارویی بیش از اندازه مورد نیاز تجویز شده وسلامت بیمار به خطر بیفتد. علاوه بر این داده ­های دستکاری شده می ­تواند سبب تولید هشدار اشتباه شود، و یا شرایط بیمار را در حالی که غیر طبیعی است مخفی کند. حمله تغییر پیام جامعیت داده ­ها را تهدید می­ کند.
تهدیدات مسیریابی در شبکه حسگر بی­سیم: یک کاربر بدخواه می ­تواند به لایه شبکه حمله کند. او می ­تواند بسته­ها را سرقت کرده و یا تغییر دهد و آن­ها را به مراکز کنترل راه دور به جلو هدایت کند که باعث یک هشدار اشتباه شود. مهاجم می ­تواند فیلد آدرس بسته تسخیر شده را قبل از ارسال به گره بعدی تغییر داده و باعث انحراف آن از مسیر درست و حتی ایجاد یک حلقه بی ­پایان مسیریابی شود.
انواع حملات در WBAN
در قسمت زیر به انواع حملاتی که ممکن است در شبکه ­های بی­سیم WBAN اتفاق بیفتد می­پردازیم.
حملات مسیریابی به شرح زیر است:
حمله ارسال انتخابی
برخی گره­های مخرب از هدایت و ارسال پیام­های خاص سرباز زده و آنها را دور می­اندازند. بنابراین این بسته­ها نمی­تواند پخش شود. به عنوان مثال فرض کنید یک حسگر ECG بسته­های ۱و۲و۳ الی ۱۰ را به هاپ بعدی ارسال می­ کند اما اگر یک مهاجم عمدا بعضی از بسته­ها را ضبط و حذف کرده و تنها تعدادی از بسته­ها مثل ۴و۵و۶و۸ را ارسال کند می ­تواند اورژانسی برای بیمار ایجاد کند.
شکل(۹) حمله ارسال انتخابی ]۱۷[
حمله حفره^[۴۱]
هدف نفوذ تقریبا جذب همه ترافیک توسط یک گره مخرب است و سعی می­ کند گره­های همسایه بسته­های خود را از مسیری عبور دهد که گره مخرب وجود دارد. این حمله می ­تواند وسیله­ای برای حملات دیگر مانند حمله ارسال انتخابی باشد]۱۷[.
شکل(۱۰) حمله حفره ]۱۷[
شکل(۱۰) حمله حفره ]۱۷[
حمله سایبل^[۴۲]
یک گره مخرب آدرس­های شناسایی مختلف را به دیگر گره­ها در شبکه ارائه می­دهد. در بسیاری موارد حسگرها در شبکه ­های بی­سیم ممکن است برای انجام یک وظیفه به همکاری یکدیگر نیاز داشته باشند بنابراین آنها می­توانند از توزیع زیر وظایف و افزونگی اطلاعات استفاده کنند. در چنین موقعیتی یک گره می ­تواند با بهره گرفتن از هویت سایر گره­ها وانمود کند که بیش از یک گره است و هویت چند گره را جعل کند.
شکل(۱۱) حمله سایبل ]۱۷[
حمله تهدید مکان بیمار
شبکه ­های حسگر پزشکی از تحرک و جا به ­جایی بیمار پشتیبانی می­ کنند. در این شبکه­ ها تشخیص مکان فیزیکی بیمار مورد نیاز است تا کادر پزشکی بتواند در شرایط اضطراری، در کوتاهترین زمان ممکن به بیمار خدمات ارائه کند. به طور کلی سیستم­های ردیابی مکان مبتنی بر فرکانس رادیویی]۱۸ [ بوده و بر اساس قدرت سیگنال دریافتی مکان را شناسایی می­ کنند و یا از تکنولوژی­های دیگر بهره می­برند]۱۹[. اگر یک نفوذگر به طور دائم سیگنال­های رادیویی را دریافت و آنها را تجزیه و تحلیل کند، با کشف جزئیات مکان افراد به طور مستقیم می ­تواند حریم خصوصی فرد را نقض کند.
حمله رهگیری فعالیت
مهاجم می ­تواند بر اساس داده­هایی که از یک گره بدست می­آورد فعالیت و تمرینات ورزشی فرد را بدست آورده و راهنمایی­ها و حرکات ورزشی نادرستی به بیمار ارائه کند که باعث درد شدید بیمار شود.
حمله انکار سرویس
ساده­ترین نوع حمله انکار سرویس برای تخلیه منابع موجود در یک گره تلاش می­ کند. مهاجم با ارسال بیش از حد بسته­های غیر ضروری، از دسترسی کاربران مشروع شبکه به سرویس­ها و منابع مشخص جلوگیری می­ کند. حملات انکار سرویس ممکن است به شبکه ­های بی­سیم مراقبت­های پزشکی آسیب رسانده و منجر به از دست رفتن زندگی بیمار شود. برای بررسی جزییات حملات انکار سرویس، خوانندگان می­توانند به ]۲۰,۲۱ [مراجعه کنند.
مکانیسم­های امنیتی
مکانیسم­های امنیتی فرایندهایی هستند که به منظور شناسایی و پیشگیری از حملات امنیتی استفاده می­شوند. اگرچه مکانیزم­ های امنیتی شبکه ­های سنتی وجود دارد (به عنوان مثال، شبکه ­های سیمی موردی) ولی به طور مستقیم برای شبکه ­های حسگر بی­سیم پزشکی با توجه به منابع محدود قابل استفاده نیست. بنابراین در این بخش به بحث و بررسی مسائل مربوط به مکانیزم­ های امنیتی موجود، به شرح زیر می­پردازیم:
رمزنگاری: شبکه ­های بی­سیم حسگر پزشکی با اطلاعات حساس فیزولوژیکی سروکار دارند، بنابراین توابع رمزنگاری قوی یکی از الزامات اساسی این شبکه­ ها می­باشد. این توابع رمز نگاری امنیت و حریم خصوصی بیمار را در برابر حملات مخرب حفظ می­ کند. رمزنگاری قوی نیاز به محاسبات گسترده و منابع زیاد دارد، بنابراین انتخاب یک رمزنگاری مناسب ، کار چالش­برانگیزی برای منابع گرسنه گره­های حسگر پزشکی است که بتواند حداکثر امنیت را با بهره گرفتن از حداقل منابع فراهم کند. علاوه بر این، انتخاب سیستم رمز نگاری مناسب به قابلیت ­های ارتباطی و محاسباتی گره­های حسگر بستگی دارد. برخی استدلال می­ کنند که سیستم­های رمزنگاری نامتقارن برای سنسورهای پزشکی اغلب بیش از حد گران است و سیستم­های رمزنگاری متقارن به اندازه کافی فراگیر نیستند]۲۲ [. با این حال استفاده از مکانیزم­ های امنیتی با توجه به منابع محدود حسگرهای پزشکی باید بر اساس ملاحظات زیر انتخاب شود: انرژی: چه مقدار انرژی برای انجام توابع رمزنگاری مورد نیاز است. حافظه: چقدر حافظه(به عنوان مثال، حافظه فقط خواندنی ^[۴۳]و حافظه دسترسی تصادفی^[۴۴]) مورد نیاز است. زمان اجرا: چه میزان زمان برای اجرای مکانیسم­های امنیتی مورد نیاز است.
مدیریت کلید: در واقع مدیریت کلیدهای نهفته در یک سیستم رمزنگاری می­باشد و این شامل تولد، مبادله، ذخیره، و استفاده کلیدها می­ شود. با توجه به اینکه در صورت غیر قابل شکست بودن الگوریتم­های رمزنگاری و پرتوکل­های مورد استفاده، بکارگیری کلیدهای ضعیف و یا استفاده نامناسب از کلیدهای مورد نیاز می ­تواند نقاط ضعف بسیاری را برای تحلیل امنیت باقی بگذارد. در دنیای واقعی مدیریت کلید سخت­ترین قسمت رمزنگاری محسوب می­ شود. طراحی الگوریتم­های رمزنگاری امن ساده نیست اما با تکیه بر تحقیقات آکادمیک بسیار می­توان به نتایج قابل اطمینان رسید. اما از آنجا که امنیت تمامی ارتباطات باید تنها به کلیدهای به کار رفته داشته باشد، نگاه داشتن سری کلیدها بسیار سخت­تر خواهد بود. بطوری که بسیاری از تحلیل­گرها^[۴۵] و رمزشکن­ها به سیستم­های رمز همگانی و الگریتم­های متقارن از طریق مدیریت کلید آنها حمله می­نمایند. از اینرو طراحی مطمئن و قدرتمند روند مدیریت کلید نقش بسزایی در امنیت تبادل­ها دارد.
مسیریابی امن: گره­های حسگر نیاز به ارسال داده ­ها به گره­های خارج از محدوده رادیویی خود نیاز دارند]۱۸ [. بنابراین مسیریابی و انتقال اطلاعات بسیار مهم است. تا کنون پروتکل­های مسیریابی بسیاری پیشنهاد شده است اما هیپ یک از آن­ها با اهداف امنیتی بالا طراحی نشده­اند]۲۳ [. پروتکل­های مسیریابی از حملات انکار سرویس رنج می­برند. همچنین یک مهاجم می ­تواند اطلاعات مسیریابی مخربی را به شبکه تزریق کند و منجر به ناسازگاری و تناقض در مسیریابی شود. علاوه بر این بسیاری از پروتکل­های مسیریابی برای شبکه ­های بی­سیم ایستا طراحی شده ­اند در حالی که در کاربردهای مراقبت پزشکی این پروتکل­ها باید از تحرک و پویایی پشتیبانی کنند. همچنین نیازمندی­های امنیتی برنامه ­های پزشکی بلادرنگ ممکن است این پروتکل­ها را پیچیده­تر کند.
مکانیابی امن: شبکه ­های حسگر پزشکی جا به ­جایی و تحرک بیمار را سهولت می­بخشد. بنابراین برآورد موقعیت بیمار برای برنامه ­های پزشکی ضروری است. از آنجا که حسگرهای پزشکی داده ­های فیزیولوژیکی بیمار را حس می­ کنند نیاز دارند که مکان بیمار را به سرور راه دور گزارش کنند] ۲۴[.
مدیریت اعتماد: اعتماد نشان­دهنده ارتباط متقابل دو گره مورد اعتماد است که داده ­های خود را به اشتراک گذاشته­اند. اعتماد درجه­ای از قابلیت اطمینان ایمنی و قابلیت اعتمادی است که یک گره در ارتباط با گره دیگر دارد. برنامه ­های پزشکی به همکاری توزیع شده بین گره­های حسگر بستگی داراد. بنابراین یکی از جنبه­ های کلیدی این برنامه­ ها ارزیابی اعتماد برای شناسایی درجه اعتماد یک گره مفید می­باشد]۲۵ [.
مروری بر استاندارد ۸۰۲٫۱۵٫۶
به منظور پیاده­سازی موفق WBAN نیاز به یک استاندارد جامع به شدت احساس می­شد. به همین منظور IEEE892 یک گروه کاری به نام IEEE802.15.6 را برای استاندارد کردن WBAN در سال ۲۰۰۷ مشخص کرد. هدف این گروه فراهم کردن یک استاندارد بین ­المللی به منظور برقراری یک ارتباط بی­سیم برای یک محدوده­ کوتاه با توان کم و قابلیت اطمینان بالا بود که در نزدیکی یا داخل بدن انسان بتواند کار کند]۱۸[. از جمله ویژگی دیگری که در این استاندارد باید لحاظ می­شد، نرخ داده­ی بالایی بود که در برخی کاربردهای سرگرمی و سیستم نظارت بر سلامت بیمار نیاز است ( تا ۱۰ مگایت بر ثانیه). استاندارد شبکه ­های شخصی موجود(PAN)^[46] پارامترهای پزشکی همچون خطر نداشتن برای انسان را در نظر نمی­گیرند همچنین PAN ترکیبی از قابلیت اطمینان بالا،کیفیت سرویس(QoS)^[47]، توان پایین، انواع نرخ داده و عدم تداخل مورد نیاز را پشتیبانی نمی­کند]۲۶ [.
هدف اصلی ۸۰۲٫۱۵٫۶ تعریف لایه­ی فیزیکی و MAC جدید برای شبکه ­های بدنی بی­سیم است. انتخاب باند فرکانسی مناسب برای این استاندارد یکی از مهمترین مسائل بود که باید به آن توجه می­شد. شکل(۱۲) به طور مختصر برخی از باندهای فرکانسی قابل دسترس برای WBAN برای کشورهای مختلف را نشان می­دهد. باند خدماتی ارتباطی ایمپلنت پزشکی(MICS)^[48] یک باند دارای مجوز است که برای ارتباطات ایمپلنت پزشکی استفاده می­ شود و در بیشتر کشورها دارای محدوده فرکانسی (۴۲۰-۴۰۵ مگا هرتز) یکسانی است. باند خدمات تله متری پزشکی بی­سیم (WMTS)^[49] نیز یک باند دارای مجوز است که برای سیستم­های تله متری پزشکی به کار می­رود. پهنای باند کم WMTS و MICS برای کاربردهایی که نرخ داده­ای بالایی نیاز دارند مناسب نیست. باند پزشکی،علمی، صنعتی (ISM)^[50] نیاز به مجوز ندارد و در کل جهان در دسترس است. برای کاربردهایی بانرخ داده­ای بالا نیز مناسب است ولی به دلیل وجود دستگاه­های بی­سیم زیادی همچون بلوتوث احتمال تداخل در آن وجود ندارد.
برای ارتباط امن ۸۰۲٫۱۵٫۶ سه سطح را تعریف کرده است: ۱) سطح ۰- ارتباط نا امن ۲) سطح ۱- فقط اهراز هویت ، ۳) سطح ۲- هم هاراز هویت و هم رمزنگاری . هر کاربر با توجه به شرایطش هر کدام از این سطوح را که برایش بهترین باشد انتخاب می­ کند. زمانی که یک گره به شبکه ملحق می­ شود، سطح امنیتی خود را انتخاب می­ کند.
دو نوع توپولوژی در این استاندارد در نظر گرفته شده است: توپولوژی ستاره-تک پرشی و توپولوژی ستاره-دو پرشی. در حالت دوم بین گره­ها و گره سینک از طریق گره رله صورت می­پذیرد. در ادامه به دلیل اهمیت لایه فیزیکی و MAC بیشتر به آن می­پردازیم.
شکل(۱۲) باند فرکانسی برای WBAN ]6[
مشخصات لایه فیزیکی
استاندارد ۸۰۲٫۱۵٫۶ سه لایه فیزیکی مختلف را پشتیبانی می­ کند. NB^[51]، UWB^[52]، HBC^[53]]27[.
NB
شکل(۱۳) قالب واحد داده­ای لایه فیزیکی (PPDU)^[54] در NB را نشان می­دهد که از سه مولفه اصلی تشکیل شده است. مقدمه­­ی PLCP^[55] ، هدر PLCP و PSDU^[56] . مقدمه به گیرنده در سنکرون شدن و بازیابی افست فرکانس حامل کمک می­ کند. هدر PLCP شامل داده ­های ضروری برای دیکد کردن بسته در گیرنده است. PSDU هم در واقع قاب داده­ای است که از لایه MAC دریافت کرده است. حداکثر نرخ داده در NB 485 کیلو بیت بر ثانیه است. در نتیجه NB برای کاربردهایی که نیاز به نرخ داده­ای بالاتری دارند مناسب نیست.
شکل(۱۳) ساختارPPDU درNB ]6[
UWB
UWB به دلیل پهنای باند زیادی که به کار می­گیرد، دامنه­ وسیعی از پیاده سازی­ها با کارایی بالا، استحکام، پیچیدگی کم و توان مصرفی فوق­العاده پایین را فراهم کرده است. علاوه بر این ، مزیت UWB در این واقعیت نهفته است که مقدار توانی که UWB به کار می­گیرد منطبق بر باند MICS است. بنابراین توان ارسالی به قدری است که نه برای انسان ضرر دارد و نه برای دیگر دستگاه­ها تداخل پیدا می­ کند. ساختار قاب داده لایه فیزیکی در شکل(۱۴) نشان داده شده است. PPDU از SHR^[57] ، PHR^[58] و PSDU تشکیل شده است .SHR به در قسمت تقسیم می­ شود. قسمت اول مفدمه به منظور سنکرون کردن زمانبندی، تشخیص بسته و بازیابی آفست فرکانس حامل در نظر گرفته می­ شود. قسمت دوم SFD^[59] برای سنکرون کردن قاب استفاده می­ شود. PHR اطلاعاتی در مورد نرخ داده PSDU ، طول قاب لایه MAC را ارسال می­ کند.PSDU که هم شامل داده اصلی است که از لایه MAC می ­آید.UWB در دو باند فرکانسی کار می­ کند. بان کوتاه و باند بلند . جدول (۳) باندهای فرکانسی که در UWB به کار گرفته می­ شود را نشان می­دهد.
شکل(۱۴) ساختارPPDU در UWB ]6[