اهتمام فوق‌العاده امیرالمؤمنین (ع) به سنت وقف، با توجه به درایت و حکمت بی‌نظیر ایشان، حاکی از اهمیت این سنت در مکتب اقتصادی اسلام است؛ و با توجه به این رویکرد امام (ع) شایسته است که وقف به عنوان یک نهاد مؤثر اقتصادی مورد توجه قرار گیرد. ویژگی عمده وقف به این است که کارکردهای اقتصادی آن تا حدود زیادی متفاوت از کارکردهای دو بخش مرسوم اقتصاد؛ بخش خصوصی و بخش عمومی است. زیرا وقف به لحاظ ارتباط موارد مصرف آن با تأمین نیازهای عمومی، مشابه نهادهای بخش عمومی است. ولی از این جهت که منابع مالی و مدیریت آن اصالتاً به عهده بخش خصوصی است، همانند نهادهای بخش خصوصی است. از این رو در اقتصاد جدید این‌گونه نهادها، به عنوان بخش سوم اقتصاد شناخته می‌شوند.
در تعیین موارد مصرف وقف، ضمن این‌که امام (ع) تمامی نیازمندان و واماندگان را مد نظر داشته‌اند اولویت ویژه‌ای هم به صله ارحام داده‌اند؛ و این نکته از نظر تربیتی و اجتماعی بسیار حائز اهمیت است.
با نگاه به زندگی امیرالمؤمنین علی (ع) متوجه می‌شویم ایشان مصداق کامل یک انسان مقید به انجام فرامین الهی و دستورات مکتب اسلام است. مختصر روایاتی که در این بخش ذکر شد گوشه‌ای از سیره حضرت (ع) بود که می‌تواند الگویی بارز برای مردم جامعه باشد. چه آن‌هایی که در طبقه ضعیف جامعه هستند و چه آن‌هایی که طبقه مرفهین جامعه قرار دارند. آن چیزی که مهم است این است که همه مردم در صدد رفع فقر از جامعه باشند و فقط به دنبال رفاه و منفعت شخصی خویش نباشند. الگو گیری از امیر مؤمنان (ع) در مواردی که ذکر کردیم می‌تواند تا حد قابل توجهی از فقر جامعه بکاهد.

جمع‌بندی
در این فصل راه‌کارهای قولی و عملی امیرالمؤمنین (ع) را از احادیث و روایات ایشان استخراج کرده و در دو بخش راه‌کارهای ساختاری و زیربنایی و راه‌کارهای موردی و روبنایی به تفصیل بیان کردیم.
در بخش راه‌کارهای ساختاری و زیربنایی، اصلاحاتی که حضرت (ع) در نظام‌های تولید، توزیع و مصرف انجام دادند را ذکر کردیم.
کارآفرینی، توسعه تجارت و رونق کشاورزی از عمده اصلاحات ایشان در نظام تولید بود. اصلاحاتی که حضرت (ع) در نظام توزیع انجام دادند عبارت‌اند از: مواسات در تقسیم بیت‌المال، عدم تأخیر در پخش اموال عمومی، و اختصاص‌دادن بودجه‌ای از بیت‌المال برای کمک به فقرا. آخرین بخش از اصلاحات ایشان در بخش مصرف بود که به مواردی چون فرهنگ‌سازی در جهت مصرف صحیح، نظارت بر ساده‌زیستی کارگزاران و منع فقرا از ذلت در برابر اغنیا می‌توان اشاره کرد.
اقدامات دیگری که امیرالمؤمنین (ع) در مبارزه با فقر انجام دادند، راه‌کارهای موردی و روبنایی بود. دستگیری از نیازمندان از طریق واجبات و مستحبات مالی، و برقراری عدالت و عدم تبعیض بود که جزو مهم‌ترین راه‌کارهای ایشان در این بخش بود. آخرین راه‌کاری هم که ما در این بخش آوردیم، سبک زندگی شخصی حضرت (ع) بود که با توجه به منصبی که ایشان در حکومت داشتند، الگوی همه مسلمانان بودند و رفتاری اثرگذار در بین مردم جامعه داشتند.
در فصل بعد که فصل پایانی این نوشتار است، سعی داریم بر اساس راه‌کارهای حضرت (ع) که در این فصل آوردیم، راه‌حلی جامع برای فقرزدایی جهت الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت ارائه دهیم.
نمودار ۴-۱ - خلاصه فصل ۴
منبع: یافته‌های تحقیق
منبع: یافته‌های تحقیق
فصل پنجم: راه‌کارهای فقرزدایی در الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت بر اساس حکمت علوی
مقدمه
فقر این پدیده شوم که در تاریخ بشری قدمت دیرینه دارد، مسائل گسترده‌ای را رقم زده است. معضلی بزرگ و بیماری صعب‌العلاج که ذهن و اندیشه بسیاری از سیاست‌مداران و دانشمندان علوم مختلف را به خود معطوف نموده است. علی‌رغم تلاش‌های عظیمی که در جهت حذف و ریشه‌کنی فقر در جهان صورت گرفته نتایج چندان قابل توجهی از آن گرفته نشده است. به استناد آمارهای ارائه‌شده از سوی UNDP^[61] دهه ۱۹۹۰ دهه یأس و ناامیدی بود. در حال حاضر ۵۴ کشور نسبت سال ۱۹۹۰ فقیرتر شده‌اند. درآمد ۵۷ درصد فقیرترین افراد جهان به اندازه یک درصد ثروتمندترین افراد جهان هست. درآمد ۲۵ میلیون آمریکایی ثروتمند به‌اندازه درآمد تقریباً ۲ میلیارد نفر در جهان است. این مسأله موجب گردیده است که در قرن جدید تعهد و تضمین بی‌سابقه‌ای برای رهایی از فقر در جهان آغاز شود (غفرانی و دیگران، ۱۳۸۲).
در کشور ما نیز از سال‌های پس از انقلاب تاکنون، بر اساس رویکرد قانون اساسی، تلاش‌های بسیاری برای برقراری عدالت اجتماعی و محرومیت‌زدایی از طریق اقدامات برنامه‌ای و اجرایی دولت و نهادهای حمایتی مانند کمیته امداد انجام‌شده است. اما پس از ربع قرن، ارزیابی‌های انجام‌شده نشان می‌دهد این تلاش‌ها، با وجود صرف منابع مالی و انسانی نسبتاً قابل توجه، از اثربخشی مورد انتظار در کاهش فقر و محرومیت برخوردار نبوده‌اند (متوسلی، ۱۳۸۶).‌
در این فصل ابتدا به بررسی وضعیت فقر در کشور طی دهه گذشته و آسیب‌شناسی برنامه‌های فقرزدایی در برنامه‌های توسعه اول تا چهارم می‌پردازیم. پس از آن راه‌کارهای مبارزه با فقر در الگوی اسلامی ایرانی کشور بر اساس حکمت علوی ارائه می‌شود. در انتهای فصل هم به جمع‌بندی تحقیق می‌پردازیم.
۵-۱- بررسی وضعیت توزیع درآمد و فقر در ایران طی سال‌های اخیر
وجود نابرابری گسترده در توزیع درآمد به بروز فقر و افزایش دامنه آن منجر می‌شود، چراکه با فرض هر سطحی از رشد اقتصادی، نابرابری بالا در توزیع درآمد باعث ایجاد شکاف بیشتر در طبقات جامعه و گسترش فقر می‌شود. این عامل می‌تواند به آن دلیل باشد که سهم اندکی از منابع به‌دست‌آمده به اقشار محروم و طبقات پایین درآمدی می‌رسد؛ بعلاوه سطوح بالای نابرابری در توزیع درآمد توالی رشد اقتصادی و به تبع آن فرایند کاهش نابرابری توزیع درآمد را کند می‌کند. تأثیر منفی نابرابری در توزیع درآمد بر رشد اقتصادی را می‌توان از جنبه‌های مختلف ارزیابی نمود. به عنوان مثال، دسترسی به منابع اقتصادی و درآمدی در نزد گروه‌های ثروتمند و غنی جامعه متمرکزشده و این مانع از دسترسی سایر گروه‌ها به این منابع و انجام سرمایه‌گذاری توسط آن‌ ها می‌شود. نابرابری بالا در توزیع درآمد، مزایای حاصل از رشد اقتصادی را تنها به گروه‌های ثروتمند جامعه تخصیص داده و مانع از دسترسی افراد فقیر به مزایای حاصل از رشد اقتصادی می‌شود
به منظور بررسی و تحلیل سطح نابرابری توزیع درآمد روش‌های متعددی توسط آمارشناسان و اقتصاددانان معرفی شده است که ما در اینجا به سه مورد از آن‌ ها اشاره می‌کنیم:
۵-۱-۱- ضریب جینی
یکی از شاخص‌های سنجش نابرابری درآمد جامعه، ضریب جینی است. ضریب جینی^[۶۲] عددی است بین صفر و یک (یا صفر و صد درصد) که در آن صفر به معنی توزیع کاملاً برابر درآمد یا ثروت و یک به معنای نابرابری مطلق در توزیع است.
برداشت‌ها و تعبیرهای متعددی از ضریب جینی ارائه می‌شود که درک مفهوم آن چیزی که اندازه گرفته می‌شود را آسان می‌سازد. در زیر به عنوان مثال به دو برداشت زیر اشاره می‌کنیم:

• • ضریب جینی تفاوت مورد انتظار در درآمد بین دو فرد یا دو خانوار که به طور تصادفی از کل جامعه انتخاب می‌شوند را بیان می‌کند. به عنوان مثال ضریب جینی ۶/۰ اشاره به این دارد که اگر درآمد سرانه جامعه ۱۰۰۰ واحد پول باشد، تفاوت مورد انتظار بین درآمد دو فرد یا دو خانوار که به طور تصادفی انتخاب شده‌اند ۶۰۰ واحد پول است.

• • برحسب رفاه اجتماعی، اگر افراد یا خانوارها سطح مناسب بودن وضعیتشان را نه تنها بر اساس مقادیر مطلق (که دارای چه سطحی از درآمد یا مخارج هستند) بلکه بر اساس مقادیر نسبی (که این در واقع آن چیزی است که خانوار در مقایسه با دارایی دیگر خانوارها دارا است) بسنجند، در این صورت سطح رفاه اجتماعی (W) در جامعه از حاصل‌ضرب میانگین درآمد (μ) در یک منهای ضریب جینی (G) به صورت زیر محاسبه می‌شود:

(۱-۵) W = μ (۱−G)
به عنوان مثال اگر ضریب جینی ۶/۰ میانگین درآمد ۱۰۰۰ واحد پول باشد سطح رفاه اجتماعی ۴۰۰ واحد خواهد شد. این مقدار در مقایسه با جامعه‌ای با درآمد سرانه ۸۰۰ واحد پول و ضریب جینی ۴۰/۰ از سطح رفاه اجتماعی کمتری برخوردار خواهد بود چراکه سطح رفاه در این جامعه ۴۸۰ واحد پول است.
ضریب جینی این قابلیت را دارد که برای درآمدهای منفی نیز به کار گرفته شود، قابلیتی که دیگر ابزارهای سنجش نابرابری فاقد آن هستند. این ویژگی زمانی اهمیت می‌یابد که درباره تغییر در سیاست‌گذاری بر اساس نابرابری درآمدها بحث می‌کنیم؛ چراکه درآمد برخی از خانوارها می‌تواند منفی شود. امتیاز دیگر ضریب جینی و مفاهیم وابسته به آن در مقایسه با سایر ابزارهای سنجش نابرابری آن است که این مقیاس دارای خواص آماری مطلوب شناخته‌شده‌تری است، و لذا این امکان را فراهم می‌آورد که به ارزیابی معنادار بودن اثر تغییر در سیاست‌ها بر روی نابرابری توزیع درآمد یا مخارج پرداخته شود، قابلیتی که برای اغلب مقیاس‌های دیگر نابرابری توزیع درآمد امکان‌پذیر نیست بعلاوه امکان تجزیه ضریب جینی و تحلیل ضریب جینی تعمیم‌یافته^[۶۳] نتایج قابل توجهی را برای سیاست‌مداران فراهم می‌کند.
با توجه به این‌که ضریب جینی به صورت یک عدد ارائه می‌شود و این عدد به تنهایی چگونگی توزیع درآمد بین گروه‌های جامعه را نشان نمی‌دهد، به همین دلیل در این مطالعه توزیع و سهم دهک‌ها در سال‌های موردنظر نیز بررسی شد.
۵-۱-۲- نسبت پراکندگی (نابرابری)
این نسبت متوسط هزینه‌های ثروتمندترین افراد را به فقیرترین افراد اندازه‌گیری می‌کند. برای محاسبه آن می‌توان از دهک یا پنجک استفاده نمود. به عبارتی این شاخص نسبت متوسط هزینه ده درصد ثروتمندترین به ده درصد فقیرترین افراد را نشان می‌دهد. نسبت پراکندگی به صورت زیر محاسبه می‌شود (World Bank, 2005):
=   (۲-۵)
۵-۱-۳- سهم مصرف فقرا
این سهم جمع هزینه‌های فقیرترین گروه (دهک) را به جمع هزینه‌های کل خانوارها نشان می‌دهد و به روش زیر محاسبه می‌شود:
=   (۳-۵)
که در آن N تعداد خانوارها، m تعداد خانوارهای واقع در گروه (دهک) x و y_i هزینه خانوار i ام است (World Bank, 2005).
۵-۱-۴- شاخص‌های نابرابری خانوارهای کشور در طول ۸۰ تا ۹۱
آخرین محاسبات انجام‌شده توسط مرکز آمار ایران، ضریب جینی و سهم هزینه ناخالص سرانه در هر دهک برای یک دوره ۱۱ ساله (با دخالت دادن وزن خانوارها) در جدول صفحه بعد ارائه می‌شود.
جدول ۵-۱- ضریب جینی و سهم هزینه ناخالص سرانه هر دهک در سال‌های ۹۱- ۱۳۸۰ (دهک وزنی)