آموزش نیز از دیدگاه‌های مختلف تعاریف گوناگونی دارد. به عنوان مثال دوبوا آموزش را مرتب کردن دقیق محیط فراگیر به منظور دست‌یابی به نتایج مورد نظر در وضعیت‌های مشخص تعریف ‌کرده‌است. گانیه آموزش را روند حل مسئله می‌داند. (فردانش،۱۳۷۲، ۵۰، ص۱۱) نکته قابل توجه این است که دیگر آموزش محدود به انتقال دانش نیست بلکه به معنایی وسیع شامل:« فراهم کردن زمینه برای یادگیری و یاد دادن، برای کاربرد، برای ایجاد تغییرو به منظور ارتقاء فرد و جامعه می‌گردد.» (رووف،۱۳۷۸، ۳۹، ص۷)

از این رو در یک معنای لغوی می‌توان «تکنولوژی آموزشی» را شناخت فن و روش یا جنبه‌های نظری و عملی فرایند آموزش معرفی نمود. معادل این واژه در زبان فارسی “فناوری آموزشی” و یا “علم عمل جریان آموزش” است. البته تکنولوژی آموزشی در طول سال‌هایی که کارشناسان آن را به کار برده‌اند، دستخوش تغییراتی شده است که علاوه بر تغییر در جنبه ظاهری، در محتوا و معنای آن نیز تغییراتی رخ داده است. برای درک بهتر تعریف ‌و معنای کامل تکنولوژی آموزشی، به بررسی تعاریف ارائه شده می‌پردازیم.

تعاریف تکنولوژی آموزشی

تعاریف متفاوتی از تکنولوژی آموزشی شده است گاهی این مفهوم را بسیار جامع و فراگیر معرفی کرده‌اند.مانند این تعاریف: «فناوری آموزشی یک فرایند پیچیده و منسجمی است که شامل افراد، فرایندها، ایده ها،‌ ابزارها و سازمان‌ها که برای تجزیه و تحلیل مشکلات و ایجاد، اجرا، ارزش‌یابی و کنترل راه‌حل مشکلاتی که در تمامی جنبه‌های یادگیری انسان دخالت دارند، به کار می‌رود.»

در بعضی تعاریف به نتیجه کار توجه شده است:

• • نظریه و عمل طراحی، تهیه، اجرا، مدیریت و ارزشیابی فرایند و منابع به منظور یادگیری موثرتر.

• مطالعه و عمل اخلاقی به منظور تسهیل یادگیری و بهسازی عملکرد به وسیله ایجاد، کاربرد و مدیریت ‌فرآیندها و منابع فناورانه‌ی مناسب.

ویگر (۱۹۹۷) ضمن تأکید بر توسعه مفهوم تکنولوژی اعتقاد دارد، تکنولوژی آموزشی اثرگذار در مجموعه سیستم آموزشی، صرفاَ سخت‌افزار نیست، بلکه شامل فرایند طراحی آموزشی مؤثر و جامعی است که در آن همه اجزاء سیستم مورد توجه هستند. و فناوری رایانه و رسانه های دیگر نیز به درستی به کار برده می‌شوند. در همین راستا هیئت فناوری تدریس آکادمی ملی مهندسان^[۶] فناوری آموزشی را ‌به این صورت تعریف می‌کند: مجموعه‌ای علمی که از به کارگیری علم تدریس و یادگیری در دنیای واقعی کلاسی، همراه با ابزار و روش‌هایی که برای کمک ‌به این کاربردها گسترش یافته‌اند، به دست آمده است. (Dieuzeide, H. ,1971, 69)

تکنولوژی آموزشی بر مبنای تعریفی جامع از جیمز براون عبارت است از طراحی، اجرا، ارزشیابی سیستماتیک تمامی فرایند یادگیری و آموزش، با تعیین هدف‌های مشخص و بهره‌گیری از تمام منابع مادی و انسانی و یافته های روانشناسی یادگیری و ارتباط جمعی به منظور فراهم آوردن شرایط آموزشی و یادگیری مؤثر. (علی‌آبادی ،۱۳۸۰، ۴۹، ص ۲۳)

فرهنگ و بستر^[۷] تکنولوژی را زبان استفاده از دانش برای مقاصد علمی یا علم کاربردی می‌داند که حالت ظریف و دقیقی بخود گرفته و از جمله تکنولوژی‌های مختلف تکنولوژی آموزشی است که به ‌عنوان دانش نظری و عملی در نظام آموزش و پرورش ساخته شده است. (http:visual.merriam-webster.com, 103)

‌فرهنگ نامه جهانی آموزش و پرورش (۱۹۸۹) تکنولوژی آموزشی را دانش و حرفه‌ای معرفی می‌کند که دارای سه جنبه یا مرحله است: ۱- وسایل شنیداری و دیداری، ۲- آموزش برنامه‌ای، ۳- استفاده از دیدگاه‌های جدید روانشناسی و تحقیقات انجام شده به منظور تجزیه و تحلیل مشکلات آموزشی و یافتن راه‌ حل ‌های آن.

در یک جمع بندی دکتر فردانش تکنولوژی آموزشی را مجموعه روش‌ها و دستورالعمل‌هایی معرفی می‌کند که با بهره گرفتن از یافته های علمی برای حل مسائل آموزشی اعم از طرح، اجرا و ارزشیابی، در برنامه های آموزشی به کارگرفته می‌شود. (فردانش،۱۳۷۲، ۵۰، ص ۱۶)

سیر تحول تکنولوژی آموزشی در ایران و جهان

سیر تکنولوژی در جهان: از لحاظ تاریخی، تکنولوژی آموزشی با خاتمه یافتن جنگ جهانی دوم متولد شد و در واقع محصولی از دنیای مدرنیسم است. هنگامی که جهان در آستانه‌ی مدرنیته قرار می‌گیرد، دنیایی را پیش‌رو می‌بیند که در آن، فناوری زیربنای تولیدات انبوه برای ارزان‌سازی، آسان‌سازی و راحت‌سازی همه‌ کارها و پدیده‌ها است. فناوری از این زمان به بعد و با این هدف‌ها به تغییر دادن تمدن انسانی می‌پردازد که از جمله دستاوردهای آن، امکان دسترسی به اطلاعات برای توده‌ی انبوهی از مردم است. فناوری، با سرو کار پیدا کردن با انتقال و تبادل اطلاعات، وارد حیطه‌های آموزشی شد و ‌به این ترتیب، سطح کارکردی نهاد آموزش و پرورش که آینده ساز نسل بعدی است، از سطح جامعه و محیط‌های کاری که در انتظار نسل پرورش یافته در این نهاد بودع عقب نماند. نهاد آموزش و پرورش نیز توانست هم چون سایر ارکان جامعه از فناوری بهره‌مند شود تا با بهره گرفتن از تکنولوژی آموزشی در آموزش و تدریس بتواند نسلی در خور را برای جامعه تکنولوژیک آماده کند.

البته بررسی تاریخچه تکنولوژی آموزشی با تأکید بر سه جنبه آن در سه مبحث قابل ارائه است: – مرحله اول: بر وسایل شنیداری و دیداری تأکید دارد که استفاده از آن ها امر آموزش و یادگیری را آسانتر می‌کند این مرحله از سال ۱۹۰۰ میلادی، هنگامی که برای اولین بار در مدارس آمریکا، اسلایدهایی پیرامون موضوعات مختلف مورد استفاده قرار گرفت؛ شروع شد. در حدود ۱۹۱۰ اولین فهرست فیلم‌های آموزشی برای استفاده منظم در مدارس منتشر شد. (گانیه، ۱۹۸۷، ۷۱، ص۱۴-۱۱)

همراه با اختراع و ساخت وسایل سمعی و بصری جدید و ارائه آن به محافل آموزشی، این تفکر نیز همچنان به قوت خود باقی بود که وسایل سمعی و بصری موجب تغییرات زیربنایی و اساسی در آموزش می‌شود.از سال‌های ۱۹۲۰ به بعد، کتابهایی در زمینه‌ی آموزش بصری نوشته شد که به طور کلی منظور اصلی در این کتابها این بود که درجه واقع نمایی وسایل، نقش اصلی را در آموزش بازی می‌کند؛ به عبارت دیگر، هر قدر نمایش موضوعات به صورت عینی‌تر و ملموس‌تر انجام شود، میزان یادگیری بیشتر خواهد شد.

با شروع جنگ جهانی دوم، کانون فعالیت‌ها در زمینه‌ی وسایل سمعی و بصری از محافل تعلیم و تربیت به ارتش امریکا منتقل شد و در دوران جنگ، بسیاری از وسایل مانند پروژکتور و اورهد برای اولین بار ساخته شد و در کنار وسایل دیگری مانند پروژکتورهای اسلاید، لابراتوارهای زبان و شبیه سازیهای آموزش خلبانی در آموزش نظامیان به کار گرفته شد. در این دوران که تا اواسط دهه ۱۹۴۰ به طول انجامید از نظر سرمایه‌گذاری در تولید فیلم‌های آموزشی و وسایل سمعی و بصری رشد بی‌سابقه‌ای صورت گرفت تا حدی که بسیاری از کارشناسان نقش آن را در نتایج جنگ دوم جهانی قابل توجه شمرده‌اند. (فردانش،۱۳۷۲، ۵۰، صص ۱۸-۱۹)