منافع ایران نیز در شکل‌گیری نظامی با ثبات یکپارچه و غیر نظامی در عراق و افزایش قدرت شیعیان این کشور است. در کنار این کشورهای عربی شکل‌گیری نظام دمکراتیک با اکثریت شیعی را به عنوان افزایش قدرت منطقه‌ای شیعیان تلقی می‌کنند.(Beehne, 2006,www.CFr.org)
عربستان علاوه بر پیگیری اهداف و منافع مبتنی بر مذهب و قومیت خود در عراق، با تکیه بیشتر بر منافع مذهبی به دنبال آن است که از کاهش دامنه قدرت تسنن در عراق بکاهد.
بنابراین با توجه به منافع گوناگون کشورها در عراق شاهد گسترش ناآرامی‌ها در این کشور هستیم پس از خروج نیروهای آمریکایی از عراق در سال ۲۰۱۲ در ساختار سیاسی عراق مشاهده می‌شودکه جریان‌های مانند ائتلاف دولت قانون و اتحاد ملی در تلاش هستند که تا عراق را در جهت آشتی ملی قرار دهند. و برخی دیگر وابسته به العراقیه خواهان سهم بیشتری هستند و در کنار آن‌ها کشورهای عربی به دنبال سهم خواهی از ساختار سیاسی و اقتصادی عراق هستند آن‌ها در اهداف سیاسی خود دو دیدگاه را پیگیری می‌کنند نخست آنکه عراق باید در چارچوب سیاستهای آنها پیش رود و دوم: آنکه این کشورها نباید ثابت و اقتدار لازم را برای بازسازی کشور و حضور در منطقه را داشته باشد. بلکه باید عراق ضعیف را ایجاد کرد که توان هیچ گونه بازیگری بدون دخالت این کشورها را ندارد(۱۳۹۱،www.siasatrooz.ir).

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

در این میان آمریکا از یک سو خواستار حفظ همکاری و مشارکت جامعه شیعه در روند سیاسی به دلیل اکثریت جمعیتی آن است اما از سوی دیگر در پی تضعیف گروه های شیعی ضد آمریکایی همچون گروه صدر است. علاوه بر آن آمریکا نسبت به تحکیم روابط گروه های شیعی با ایران و ملاحظات و نگرش‌های خاصی را دارد که تعامل آن با این گروه ها را دشوار و پیچیده می‌سازد.
حمایت از شورشیان سنی در عراق عمدتاً از طریق افراد و شبکه های خصوصی و شامل دولتهای عربی در قبال نفوذ آن‌ها به عراق بوده است.
آنتونی کردسمن در این خصوص گفته است که حدود ۴ تا ۱۰ درصد از شهرنشینان عراق عناصر خارجی هستند و حدود ۳۰۰ ستیزجو از تمام کشورهای عربی در عراق حضور دارند. از این تعداد حدود ۲۰ درصد الجزایری ۱۸ درصد سوری، ۱۷ درصد یمنی، ۱۲ درصد سعودی ۵۰ درصد مصری، و تهیه از سایر کشورهای عربی هستند.
(اسدی، ۱۳۸۸:۲۵۴).
۲-۵-مسئله فلسطین و روند صلح خاورمیانه
اعضای شورا مخالف ایران در سیاستهایشان نسبت به فلسطین قرار می‌گیرند و حتی سعی در جلوه دادن مبارزات حزب با اسرائیل به عنوان اختلاف شیعه و غرب دارند. آن‌ها جنگ بین حزب ا… و اسرائیل را جنگ نیابتی بین ایران و غرب مطرح کردند. رویکرد شورای همکاری خلیج فارس همانند دیگر سیاستهای منطقه همراه با سیاسهای آمریکا و اسرائیل است. حتی مقامات سعودی برای جلوگیری از نفوذ منطقه‌ای ایران به همکاری با اسرائیل توجه دارند(مستقیمی، ابراهیمی ،۱۳۸۶: ۲۸۱). حملات ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ و موضوع تسلیحات کشتار جمعی، موجب طرح استراتژی حمله پیش دستانه شد که نسبت به گذشته فعال‌تر و مداخله جویانه‌تر می‌باشد. همچنین چارچوبی مبتنی بر هژمونی و یکجانبه گرایی آمریکا که قدرت آمریکا را در تحولات امنیتی منطقه افزایش می‌دهد.
فصل پنجم
نقش بیداری اسلامی
در واگرایی بین ایران و شورا
تحولات کشورهای عربی
ناآرامیها و اعتراض هایی که از آن به عنوان بهار عربی یا بیداری اسلامی شناخته میشود، در اواخر سال ۲۰۱۰ در تونس آغاز شد. در ۱۷ دسامبر ۲۰۱۰ جوانی به نام محمد بوعزیزی که علی رغم داشتن تحصیلات دانشگاهی به سبزی فروشی میپرداخت در پی توقیف ارابه دستی اش توسط ماموران دست به خودسوزی زد. در پی این اقدام مردم تونس دست به اعتراضات زدند و خواستار برکناری بن علی از قدرت شدند. چونکه دستگاه سرکوب نتوانست در برابر مردم کاری از پیش ببرد و همچنین سرپیچی فرمانده ارتش این کشور از فرمان بن علی مبنی بر سرکوب معترضان ، وی مجبور به فرار از کشور شد.
در ۱۷ ژانویه ۲۰۱۱، یعنی یک ماه پس از آغاز اعتراضات در تونس و خودسوزی محمد بوعزیزی، مردی مصری در اعتراض به وضع اقتصادی مصر در برابر پارلمان خود را به آتش کشید. کمتر از یک هفته پس از آن، در ۲۵ ژانویه، مردم مصر در میدان التحریر دست به اعتراض زدند و خواستار اصلاحات و برکناری حسنی مبارک شدند. پس از گذشت ۱۸ روز از اعتراضات، سرانجام حسنی مبارک کناره گیری کرد و قدرت خود را به شورای عالی نظامی تسلیم نمود.
شورش های تونس و بعدا مصر به تندی در سطوح اجتماعی و دولتی در کشورهای عربی بازتاب یافت. در میان ۲۲ کشور عربی شش کشور آن در سال ۲۰۱۱ شامل : تونس، مصر، یمن، لیبی، بحرین و سوریه دچار تحولات داخلی شدند. در لیبی و یمن نیز این تحولات منجر به برکناری حاکمان این دو کشور شد. در این پژوهش به بررسی تحولات بحرین و سوریه که بیشترین تاثیر را بر واگرایی بین ایران و اعضای شورا داشته می پردازیم.
۱- تحولات بحرین در سال ۲۰۱۱
با شروع تحولات در کشورهای عربی در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا و همچنین عدم پایبندی حکومت بحرین برای اجرای اصلاحات، مردم بحرین در ۱۴ فوریه ۲۰۱۱ در میدان لولو واقع در پایتخت بحرین (منامه) شروع به راهپیمایی کردند. اکثر معترضان حکومت بحرین را شیعیان تشکیل می‌دهد، اما در میان آن‌ها سنی‌های طرفدار نظام حاکم که خواستار اصلاحات سیاسی هستند حضور داشتند. و خواسته معترضان استقرار حکومت مبتنی بر رأی مردم و رفع تبعیض در زمینه تصدی پست‌های سیاسی بود(موسوی و میر محمدی، ۱۳۸۹: ۷۷).
ابتدا اعتراضات در مناطق عمدتاً شیعه نشین اتفاق افتاد که باعث کشته شدن دو نفر از شیعیان شد و این حادثه باعث گسترش اعتراضات که منجر به آزادی تعدادی از زندانیان سیاسی و برکناری دو وزیر بحرین شد. با ادامه این اعتراضات عربستان و امارات نیروهای نظامی خود را به این کشور فرستادند. وضعیت فوق‌العاده برای ۳ ماه اعلام شد. دولت ایران به این امر اعتراض کرد و سفیر خود را از بحرین فراخواند تظاهرات همچنان ادامه یافت و منجر به زخمی و کشته شدن افرادی شد.
۱- ۱- عوامل شکل‌گیری اعتراضات
الف: حکومت اقلیت سنی بر اکثریت شیعی
تحولت بحرین تابعی از تحولات داخلی و مطالبات مشروع مردمی است، که علیه تبعیض های افقی و عمودی به اعتراض پرداخته اند.
مهمترین عامل در ناآرامی‌های بحرین حکومت اقلیت بر اکثریت است که خاندان آل خلیفه با حدود ۳۰۰۰ نفر تمام مناصب و لیست‌های حکومتی را در اختیار دارند و بقیه مناصب به اهل تسنن اختصاص دارد و شیعیان با ۷۰ درصد از جمعیت بحرین تأثیری در زندگی سیاسی خود ندارند.
تصدی شیعیان به مناصب حکومتی در این کشور بسیار اندک است و حدود ۱۸ درصد از مناصب در اختیار شیعیان قرار دارد(درزی تلایی،۱۳۹۰: ۱۳۸). در بحرین هفده وزارتخانه وجود دارد با اینکه شیعیان اکثر جمعیت این کشور را تشکیل می دهند، اما حق ورود به دوازده وزارتخانه را ندارند. حتی در مشاغل تجاری عمدتا به شیعیان مجوز داده نمی شود و حکومت آل خلیفه در گزارش های اعلامی خود جمعیت شیعیان را کمتر از چهل درصد اعلام می کند.
بنابراین این تبعیض و عدم اعطای حق سیاسی به اکثریت جمعیت شیعی در بحرین موجی از نارضایتی ها را در این کشور به وجود آورده است. در بحرین نوعی بدبینی و بی‌اعتمادی متقابل میان شیعیان و خاندان حاکم وجود دارد با این تفاوت که بدبینی شیعیان به هیئت حاکمه به دلیل سنی بودن خلیفه نیست بلکه به دلیل رفتار سود مدیریت آنان در طول تاریخ بحرین است در حالیکه بدبینی هیئت حاکمه به شیعیان به دلیل شیعه بودن و پیوند شیعیان با ایران است (مصلی نژاد، ۱۳۹۱: ۱۶۱)
ب: فاصله طبقاتی
عامل دیگری که باعث شکل‌گیری تحولات بحرین شده است. توزیع ناعادلانه قدرت و گسترش فاصله طبقاتی است. ثروت در بحرین همانند مناصب سیاسی در اختیار گروه اندکی است و اکثریت جامعه از لحاظ اقتصادی در تنگنا قرار دارند.
از لحاظ اقتصادی باید به نقش بالای درآمد نفتی در اقتصاد این کشور اشاره کرد، به گونه‌ای که می‌توان اقتصاد بحرین را در زمره اقتصادهای تک محصولی طبقه‌بندی کرد. علاوه بر نفت اقتصاد بحرین وابسته به بانکداری، بنادر مجهز صنعتی، صنایع آلومینیوم است و همچنین از لحاظ گردشگری نیز وضعیت خوبی دارد. با این وجود، توزیع ناعادلانه ثروت و فاصله عمیق طبقاتی از چالش‌های اساسی اقتصاد بحرین محسوب می‌شود. در بحرین ثروت در اختیار گروه اندکی است و اکثریت جامعه زیر خط فقر زندگی می‌کنند. (نیاکویی، ۱۳۹۰: ۲۵۷)
بر اساس گزارش سازمان ملل متحد هر شخصی که در بحرین کمتر از هزار دلار در ماه درآمد داشته باشد زیر خط فقر قرار دارد در حالیکه متوسط درآمد شهروندان بحرینی حدود ۵۰۰ دلار در ماه است. (هاشمی نسب، ۱۳۸۹: ۲۷)
۱-۲-سیاستهای شورای همکاری خلیج فارس در قبال بحرین
خلیج فارس از سه بازیگر عمده یعنی دولتهای مرکزی شورای همکاری خلیج فارس، ایالات متحده به عنوان بازیگر بیرونی و ایران به عنوان تغییر دهنده موازنه تشکیل شده است.
بنابراین اعضای شورای همکاری تحت تأثیر دو بازیگر منطقه‌ای یعنی ایران و آمریکا و عوامل داخلی ترس از گسترش این تحولات به درون کشورهای خود دست به اقدامات در برابر بحران بحرین زدند.
بحرین به عنوان عضوی از شورای خلیج فارس، باعث شد که رهبران شورا واکنش‌ها و سیاست های دسته جمعی و مشترکی در قبال بحرین اتخاذ نمایند. فهم تهدید مشترک رژیم‌های سیاسی جنوب خلیج فارس در قبال بحران بحرین باعث شده این کشورها با محوریت و رهبری عربستان سعودی تلاش کنند تا به رویه‌های مشترک به مهار و مدیریت بحران بحرین اقدام کنند.
از آنجا که بحرین به دلیل برخورداری از ویژگی های استراتژیک و ژئوپلیتیک تنها کشور حوزه جنوبی خلیج فارس است که در صورت تغییر رژیم می تواند وارد بلوک شیعی خاورمیانه شود؛ تحولات در این کشور کوچک اما استراتژیک به سرعت از سطح داخلی فراتر رفت و بازیگران متعددی از جمله شورای همکاری خلیج فارس را به عنوان کلوپی سنی مذهب وادار به موضع گیری فعالانه نمود. .
به رغم آنکه از تاریخ شکل گیری این شورا از سال۱۹۸۱ کمتر شاهد رویکرد منسجمی از طرف این تشکل امنیتی بوده ایم اما اهمیت بحرین و تاثیرگذاری آن بر جبهه اعتدال عربی سبب گردید، شورای همکاری خلیج فارس نسبت به جنبش اعتراضی مردم بحرین رویکردی تهاجمی داشته باشد. در عرصه سیاسی ـ دیپلماتیک، اقدامات شورای همکاری خلیج فارس نسبت به قیام مردم بحرین بر دو محور متمرکز بوده است: نخست، تلاش برای نشان دادن تحولات به عنوان اقدام منطقه ای ایران علیه جبهه محافظه کار عرب و دوم، راه اندازی جنگ رسانه ای در برجسته سازی قیام فرقه ای شیعی.
در خصوص محور نخست، شورا با انتشار بیانیه هایی به کرات ایران را به مداخله در امور داخلی بحرین متهم کرد تا فضای ” شورای همکاری خلیج فارس با توجه به نوع تعریفی که از امنیت داشت، اعتراضات مردمی بحرین را بحران امنیتی برای خود تلقی نمود و بنابراین به ورود صرف نیرو به این کشور بسنده نکرد “ و طرح بین المللی را بدین ترتیب برای طرح شکایت علیه ایران در شورای امنیت آماده کرد. به طوری که در نشست ریاض، کشورهای عضو از جامعه جهانی و شورای امنیت درخواست نمودند از مداخلات علنی ایران در بحرین جلوگیری کند. این سیاست در نشست مشترک شورا با اتحادیه اروپا نیز دنبال شد و منجر به بیانیه هایی علیه ایران گردید. .
اخراج دیپلمات های ایرانی و تهدید به فراخواندن سفرا از تهران بخصوص از طرف عربستان و طرح جاسوسی ایران در کویت نیز در این راستا تعبیر می شود. در حوزه امنیتی، شورا با حمایتی که از آغاز تحولات بحرین از رژیم آل خلیفه اعلام کرده بود، در قالب پیمان دفاع مشترک نیروی نظامی خود را موسوم به نیروی سپر جزیره متشکل از ۱۰۰۰نیروی سعودی و۵۰۰ نیروی اماراتی به بحرین وارد نمود اما به تدریج تعداد این نیروها به ۵۰۰۰ نفر نیز رسید.
در حوزه رسانه و جنگ رسانه ای نیز دو شبکه اصلی العربیه و الجزیره ضمن انطباق خود با سیاست های شورا تلاش کردند با فرافکنی، تحولات بحرین را عرصه کارزار ایران با کشورهای عضو معرفی کنند به طوری که گفته های یک روزنامه نگار انگلیسی شاغل در الجزیره مبنی بر دریافت دستورالعملی از وزارت خارجه قطر برای کمرنگ نشان دادن مردمی بودن تحولات بحرین و نقش ایران در این تحولات قابل تامل است. این اقدامات غیرحرفه ای تا جایی ادامه داشت که برخی از مدیران این شبکه ها از جمله غسان بن جدو مدیر دفتر شبکه خبری الجزیره در بیروت از کار خود کناره گیری نمود( islamtimes، ۱۳۹۱).
با این وجود با توجه به راهبردهای مشترکی اعضای این سازمان اقدامات زیر را برای کنترل تحولات پیش گرفتند:
الف- حضور نیروهای سپر جزیره در بحرین:
پس از تداوم درگیری‌ها در بحرین نیروهای نظامی شورای همکاری خلیج فارس به نام سپر جزیره وارد بحرین شدند. این نیروها بیش از ۱۵۰۰ نیروی نظامی و امنیتی بود که این از امارات و عربستان سعودی بودند (نیاکویی، ۱۳۹۰: ۲۵۸).
دلیل خارجی این حضور، می‌توان یک طرف را ایران قرار داد زیرا بزرگترین عضو شورای همکاری خلیج فارس (عربستان) به دلیل رقابت با ایران برای کسب رهبری جهان اسلام و ترس از تاثیر انقلاب، مخالف تغییر و تحول در منطقه است به خصوص تغییراتی که موجب گسترش نفوذ ایران در منطقه می‌شود که نمونه آنرا در مخالفت عربستان با آمریکا در حمله به عراق بود که آنرا به نفع ایران و به ضرر عربستان می‌دانست.(آدمی، ۱۳۹۱: ۱۵۵).
بعد از تحولات بحرین رهبران جهان عرب برای مقابله با نفوذ ایران و با تبلیغاتی مثل حلال شیعی و جلوگیری از شکل‌گیری آن دست به اقدام شدند که در این بین می‌توان به سخنان رهبران عرب و بیانیه‌های شورای همکاری را به علت دخالت در بحرین مورد انتقاد قرار می‌دادند اشاره کرد(کاظمی دینان، ۱۳۸۸: ۲۰۴)، و بدین ترتیب به مداخله در امور این کشور پرداخت در واقع بحرین نقطه رقابت ایران و شورای همکاری خلیج فارس است.
همچنین بحرین برای ایران به دلیل اهمیت آن از لحاظ ترانزیت انرژی، حضور آمریکا و حضور اتباع ایران در این کشور اهمیت حیاتی دارد.
از طرف دیگر اکثریت جمعیت شیعی در بحرین و نفوذ ایران از لحاظ فکری به روی شیعیان بحرین باعث نگرانی اعضای شورای همکاری به خصوص عربستان شده است. زیرا این کشورها از هر گونه تحول در بحرین که به نفع اکثریت شیعه و در نهایت به نفوذ جمهوری اسلامی از نظر عقیدتی بینجامد به شدت جلوگیری می‌کنند(فوزی و بایاب، ۱۳۹۱: ۳۷۶)به همین دلیل اقدام به فرستادن نیرو به بحرین کردند.
همچنین در راستای اهداف ایالات متحد، در قالب (احاله مسئولیت، و موازنه) و جلوگیری از نفوذ بحران به دیگر اعضای شورای همکاری خلیج فارس اقدام کردند.
به دلیل وجود شیعیان در کشورهای شورای همکاری خلیج فارس و نظام استبدادی این کشورها ترس از تسری این تحولات به درون کشورها وجود دارد.
به دلیل وجود شیعیان در عربستان که حدوداً ۱۵ درصد معادل دو میلیون نفر از جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهد و مکان استراتژیک حضور شیعیان در مناطق نفت خیز به عنوان مشکلی برای آل سعود و ترس از رخنه بحران دارد. (کاظمی دینان، ۱۳۸۸: ۱۶۹)

با توجه به جدول بالا همانگونه که ملاحضه می­ شود نتایج دور دوم و سوم دلفی با هم کاملا مشابه بوده و دیگر به احتیاج به انجام دور جدید نمی ­باشد.
۴-۵٫ بخش سوم: آمار استنباطی
در این بخش به منظور بررسی فرضیات آماری تحقیق، ابتدا از آزمون کولموگروف- اسمیرنوف برای نشان دادن توزیع داده ­ها و در ادامه با توجه به نرمال بودن توزیع داده ­ها از آزمونt یک نمونه ای برای بررسی معنی دار بودن شاخص ­ها و مؤلفه­ های تحقیق استفاده شده است. در ادامه فصل نیز از آزمون رتبه بندی فریدمن برای رتبه ­بندی مؤلفه­ های پنج­گانه تحقیق، و از تحلیل عاملی اکتشافی به منظور مشخص نمودن شاخص‌های مؤثر بر توسعه صنعت گردشگری ایلام و تعیین مقدار واریانس تعیین شده توسط هر کدام از متغیرها در قالب عاملهای بسته بندی شده و در نهایت مدل مفهومی پژوهش ارائه شده است.

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

۴-۶٫ افزایش مشارکت بخش خصوصی
در خصوص هر یک از مؤلفه­ ها ابتدا با بهره گرفتن از آزمون کولموگروف – اسمیرنوف به بررسی توزیع داده ­ها و با بهره گرفتن از آزمون t یک نمونه ­ای برای بررسی معنی دار بودن شاخص ­ها مدل استفاده شده است، در ادامه نیز با بهره گرفتن از آزمون رتبه بندی فریدمن برای اولویت­ بندی مؤلفه­ ها و در پایان نیز با بهره گرفتن از آزمون تحلیل عاملی اکتشافی به منظور مشخص نمودن شاخص‌های مربوط به مؤلفه­ های اثر گذار بر صنعت گردشگری ایلام و تعیین مقدار واریانس تعیین شده توسط هر کدام از متغیرها در قالب عاملهای بسته بندی شده می‌باشد.
۴-۶-۱٫ آزمون نرمال بودن (کولموگروف اسمیرنوف) برای مؤلفه افزایش مشارکت بخش خصوصی
H0: داده‌ها نرمال است (داده‌ها از جامعه نرمال آمده اند)
H1: داده‌ها نرمال نیست (داده‌ها از جامعه نرمال نیامده اند)
اگر مقدار سطح معنی داری بزرگتر از مقدار خطا ( ۰۵/۰) باشد فرض صفر را نتیجه می گیریم و در صورتی که مقدار سطح معنی داری کوچکتر از خطا (۰۵/۰) باشد فرض یک را نتیجه می گیریم.
جدول ۴-۴: نتایج آزمون کولموگروف اسمیرنوف برای مؤلفه افزایش­مشارکت بخش خصوصی

متغیر
سطح معنی داری
مقدار خطا
تایید فرضیه
نتیجه گیری

افزایش مشارکت بخش خصوصی
.۰۹۳
۰٫۰۵
H0
نرمال است

چون مقدار سطح معنی داری برابر ۰۹۳٫ و بزرگتر از مقدار خطا (۰۵/۰) می باشد پس فرض صفر را نتیجه می گیریم یعنی مؤلفه افزایش مشارکت بخش خصوصی نرمال می باشد.
۴-۶-۲٫ تجزیه و تحلیل معنی داری افزایش مشارکت بخش خصوصی
شاخص مورد نظر از افزایش مشارکت بخش خصوصی دارای تاثیر معنی داری بر روی صنعت گردشگری در استان ایلام نمی باشد H0:
شاخص مورد نظر از افزایش مشارکت بخش خصوصی دارای تاثیر معنی داری بر روی صنعت گردشگری در استان ایلام می باشد H1:
جدول ۴-۵: نتایج آزمون تی تک نمونه ای برای مؤلفه افزایش مشارکت بخش خصوصی

آزمون تی یک نمونه‌ای(نقطه آزمون: ۳)

متغیر
تی محاسبه شده
درجه آزادی

علاوه بر این در روایات آمده است که امام صادق× فرمودند:
«نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و محمد| پنج پیامبر اوالعزم و صاحب شریعتند. خداوند نوح را با کتاب و شریعتی مبعوث نمود و همه پیامبرانی که پس از نوح آمدند، مامور به پیروی از کتاب وشریعت نوح شدند تا این که ابراهیم× با صحف و شریعتی مبعوث گردید او کتاب نوح را ترک کرد و ترک کتاب نوح به جهت انکار آن از سوی ابراهیم نبود. پس همه پیامبرانی که پس از ابراهیم آمدند به شریعت ابراهیم و روش و صحفی که آورده بود، عمل می‌کردند تا این که موسی× با تورات و شریعت خود آمد و وی نیز صحف ابراهیم را رها نمود و همه پیامبرانی که پس از موسی آمدند، به شریعت موسی تمسک کردند. تا این که حضرت مسیح× با انجیل و شریعت خود آمد و با آمدن عیسی شریعت موسی و روش او رها گردید. همه پیامبرانی که پس از مسیح آمدند به شریعت و روش او عمل کردند تا این که حضرت محمد | با قرآن و شریعت خود مبعوث گردید. پس حلال و حرام محمد تا روز قیامت حلال و حرام است.»^[۳۴][۳۵]
با توجه به معنای واژه اولوالعزم و این که عزم به معنای حکم و شریعت است و اولوالعزم یعنی پیامبرانی که دارای شریعت مستقل و جدیدی بوده‌اند می‌توان دریافت که اولوالعزم بودن پیامبر، نشانه صاحب شریعت بودن آن است. پس با دقت و جستجو پیرامون آیات و روایاتی که درباره پیامبران اولوالعزم و صاحب شریعت است، می‌توان فهمید که پیامبران صاحب شریعت و نیز شرایع الهی متعدد بوده‌اند. اما این که این شرایع متعدد چه تعداد و چند تا بوده‌اند، نظرات متعددی در میان عالمان اسلامی وجود دارد. رأی مشهور میان عالمان اسلامی این است که شرایع الهی پنج شریعت بوده‌ است که این شرایع عبارت‌اند از :شریعت نوح، شریعت ابراهیم، شریعت موسی، شریعت عیسی و شریعت حضرت محمد|. چنان که این امر از آیه‌ی ۱۳ سوره‌ی شوری نیز قابل استفاده است:
{شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ ما وَصَّى بِهِ نُوحاً وَ الَّذی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ وَ ما وَصَّیْنا بِهِ إِبْراهیمَ وَ مُوسى‏ وَ عیسى‏ أَنْ أَقیمُوا الدِّینَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فیه}
«از [احکامِ‏] دین، آنچه را که به نوح در باره آن سفارش کرد، براى شما تشریع کرد و آنچه را به تو وحى کردیم و آنچه را که درباره آن به ابراهیم و موسى و عیسى سفارش نمودیم که: «دین را برپا دارید و در آن تفرقه‏اندازى مکنید.»
این آیه بیان می‌کند که شرایع الهی و ادیانی که مستند به وحی هستند تنها همین شرایع نام برده‌ در این آیه‌اند، یعنی شریعت نوح، شریعت ابراهیم، شریعت موسی، شریعت عیسی و شریعت محمد|. چون اگر شریعت دیگری می‌بود باید در این آیه که از شرایع الهی سخن به میان آورده است نام برده می‌شد. و از این که در این آیه شرایع الهی را منحصر در شریعت این پنج پیامبر کرده به دست می‌آید که مجموع شرایع الهی همین پنج شریعت است. و لازمه‌ی انحصار شرایع الهی در این پنج شریعت آن است که اولا قبل از نوح شریعتی یعنی قوانین حاکمه‌ای در جوامع بشری آن روز وجود نداشته تا در رفع اختلافات اجتماعی که پیش می‌آمده بکار رود و ثانیا انبیائی که بعد از نوح و تا زمان ابراهیم مبعوث شدند، همه پیرو شریعت نوح بوده‌اند و انبیائی که بعد از ابراهیم و قبل از موسی مبعوث شده بودند، تابع شریعت ابراهیم بودند و انبیاء بعد از موسی و قبل از عیسی پیرو شریعت موسی و انبیاء بعد از عیسی تابع شریعت آن حضرت بوده‌اند.
علاوه بر این، صاحبان شریعت که قرآن کریم ایشان را اولوالعزم خوانده تنها همین پنج نفرند. چون اگر پیغمبر اولوالعزم دیگری می‌بود، باید در این مقام که مقام مقایسه شریعت اسلام با سایر شرایع است نامش برده می‌شد. پس این پنج تن تنها پیامبران صاحب شریعتند^[۳۶] که آیه‌ی ۷ سوره‌ی احزاب هم این مطلب را تأیید می‌کند.
{وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِیِّینَ میثاقَهُمْ وَ مِنْکَ وَ مِنْ نُوحٍ وَ إِبْراهیمَ وَ مُوسى‏ وَ عیسَى ابْنِ مَرْیَمَ وَ أَخَذْنا مِنْهُمْ میثاقاً غَلیظاً}
«و [یاد کن‏] هنگامى را که از پیامبران پیمان گرفتیم، و از تو و از نوح و ابراهیم و موسى‏ و عیسى‏ پسر مریم، و از [همه‏] آنان پیمانى استوار گرفتیم.»
در این آیه لفظ (نبیین) را به صورت عام آورده تا شامل همه شود. آن‌گاه از بین همه آنان پنج نفر را با اسم ذکر کرده و به عموم انبیاء عطف کرده و، فرموده است:از تو و از نوح و ابراهیم و موسی و عیسی پیمان گرفتیم. و معنای عطف این پنج نفر به عموم انبیاء این است که ایشان را به خاطر خصوصیاتی که دارند، از بین انبیاء خارج کرده و به خصوص ذکر نموده است. و اگر به این اسلوب این پنج نفر را اختصاص به ذکر داد تنها به منظور تعظیم و احترام ایشان است. چون شأنی عظیم و مقامی رفیع داشتند و برای این که اولوالعزم و صاحب شریعت و کتاب بودند.^[۳۷]

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

در روایات اسلامی نیز روایاتی وجود دارد که این نظریه‌ی‌ مشهور در مورد شرایع الهی را تأیید می‌کند از جمله این که در روایتی از امام رضا × نقل شده، که فرمودند:
«پیامبران اولوالعزم را به این جهت اولوالعزم نامیده‌اند که صاحبان عزائم و شرایع هستند و شرح و توضیح آن این است که :تمام پیامبرانی که بعد از نوح × مبعوث شدند به شریعت آن حضرت عمل کرده و تابع کتاب او بودند و این روال ادامه داشت تا زمان ابراهیم خلیل و آن‌چه از پیامبران در عصر ابراهیم و بعد از آن حضرت بودند جملگی به شریعت او عمل کرده و تابع کتاب حضرتش بودند تا زمان حضرت موسی و پیامبرانی که معاصر و بعد از آن حضرت بودند به شریعت وی عمل کردند و تابع کتابش بودند تا زمان حضرت عیسی و انبیاء زمان عیسی و بعد از آن حضرت به شریعت او عمل کرده و تابع کتاب حضرتش بودند تا زمان ظهور پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد|. پس این پنج تن پیامبران اولوالعزم و صاحب شریعت بوده که افضل انبیاء و اشرف رسولان هستند و شریعت پیامبر ما تا روز قیامت نسخ نشده و بعد از آن حضرت دیگر پیامبری نخواهد بود لذا هر کس بعد از آن حضرت ادعای پیامبری کرده یا پس از قرآن کتاب آسمانی ارائه دهد، خونش مباح بوده و هر کس این ادعا را از او بشنود می‌تواند او را به قتل رساند.»^[۳۸]
اما نظرات و دیدگاه‌های دیگری درباره تعداد شرایع الهی وجود دارد، از آن جمله این‌که: بعضی از مفسرین ـ عموما غیر شیعه ـ پیامبران الوالعزم و صاحب شریعت را کسانی دانسته‌اند که فرمان جهاد و نبرد داشتند و شرع خود را آشکار کردند و در مسیر دین کوشیدند. ابوالعالیه گوید: آن‌ها چهار نفرند: یعنی حضرت ابراهیم، حضرت نوح، حضرت هود و حضرت محمد| هستند.^[۳۹]
اما قول دیگری وجود دارد که پیامبران الوالعزم و صاحب شریعت را شش نفر می‌داند: حضرت نوح× که بر آزار قومش صبر کرد و ابراهیم× که آتش را تحمل فرمود و اسحاق× که رنج سر بریدن را تحمل کرد و یعقوب× که بر فقدان پسر و رفتن بینایی‌اش صبر نمود و یوسف× که بر رنج چاه و زندان و ایوب× که بر سختی و زیان صبر نمود.^[۴۰]
علاوه بر این نظرات و دیدگاه‌ها، دیدگاه دیگری هم وجود دارد که شرایع الهی را شش شریعت می‌داند و پیامبران صاحب شریعت و اولوالعزم را حضرت آدم×، حضرت نوح، حضرت ابراهیم، حضرت موسی، حضرت عیسی و حضرت محمد معرفی می‌کند^[۴۱]. در واقع برای حضرت آدم هم شریعتی خاص قائل می‌شود اما با این وجود این نظرات و اقوال پذیرفته نیست. زیرا در روایات ائمه^ به صراحت اسامی پیامبران اولوالعزم و صاحب شریعت بیان شده است، از آن جمله از امام علی بن الحسین× نقل شده که فرمودند: پیامبران اولوالعزم پنج نفرند: حضرت نوح، حضرت ابراهیم، حضرت موسی، حضرت عیسی و حضرت محمد|.^[۴۲]
می‌توان گفت: حضرت آدم× جزء پیامبران صاحب شریعت نبوده‌اند و تعداد شرایع الهی و پیامبران صاحب شریعت طبق قول مشهور همان پنج نفر است که در ابتدا ذکر شدکه در ادامه بحث درباره‌ی این شرایع پنج‌گانه و برخی آموزه‌های آن از دیدگاه قرآن کریم اشاره می‌کنیم.
۲ـ۱ـ۱ـ شریعت حضرت نوح×
حضرت نوح× اولین پیغمبر اولوالعزم و از انبیاء بزرگ الهی است که خدای عزوجل او و سایر انبیاء اولوالعزم را بر تمامی بشر مبعوث کرده و با کتاب و شریعت فرستاده است. و طبق نظر مشهور عالمان اسلامی کتاب او اولین کتاب آسمانی است که مشتمل بر شرایع الهی است و شریعت او نیز اولین شریعت خدایی می‌باشد.
حضرت نوح× اولین پیغمبری بوده که باب تشریع احکام و کتاب و شریعت را گشوده و فتح نمود و علاوه بر طریق وحی، با منطق عقل و طریق احتجاج با مردم صحبت کرد. بنابراین آن حضرت ریشه و منشا دین توحید در عالم پس از خود است و بر تمامی افراد موحد عالم که تا کنون آمده و تا قیامت خواهند آمد منت داشته و همه مرهون اویند.
اما در مورد بعثت و رسالت نوح× می‌توان گفت: بشر بعد از حضرت آدم× به صورت یک امت ساده و بسیط زندگی می‌کرد، تا آن که رفته رفته روح استکبار در او پیدا شد و گسترده گشت و در نهایت، کارش به استعباد یکدیگر انجامید. بعضی بعض دیگر را تحت فرمان خود گرفتند و زیر دستان مافوق خود را رب خود پنداشتند و همین پندار بذری بوده که کاشته شد، بذری که هر زمان و در هرجا که کاشته شود و سپس جوانه بزند و سبز شود و رشد کند چیزی بجز دین وثنیت و اختلاف شدید طبقاتی یعنی استخدام ضعفا به وسیله اقویا و برده گرفتن و استثمار افراد ذلیل به ‌وسیله قدرتمندان را به بار نمی‌آورد. آری همه اختلاف‌ها و کشمکش‌ها و خونریزی‌های بشر از آنجا آغاز گردید. در زمان نوح× فساد در زمین شایع گشت و مردم از دین توحید و از سنت عدالت اجتماعی رویگردان شده و به پرستش بت‌ها روی آوردند، بت‌هایی که «ود»، «سواع»، «یغوث»،«یعوق»، «نسر» نام نهاده بودند، فاصله طبقاتی روز به روز بیشتر شد و آن‌هایی که از نظر مال و اولاد قوی‌تر بودند حقوق ضعفا را پایمال کردند و جباران، زیردستان را به ضعف بیشتر کشانیده و طبق دلخواه خود بر آن‌ها حکومت کردند.
در این زمان بود که خدای تعالی نوح× را مبعوث کرده و او را با کتاب و شریعتی به سوی آنان گسیل داشت تا از راه بشارت و انذار به دین توحید و ترک خدایان دروغین دعوت‌شان نموده، مساوات را در بینشان برقرار سازد.^[۴۳]
قرآن کریم در تعدادی از آیات خود به بیان اجمالی درباره شریعت حضرت نوح می‌پردازد. از آن جمله سوره مبارکه نوح آیه ۳ است، که می‌فرماید:
{أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اتَّقُوهُ وَ أَطیعُونِ}
«که خدا را بپرستید و از او پروا دارید و مرا فرمان برید.»
این آیه شریفه رسالت نوح× را به طور اجمال بیان می‌کند. در این آیه شریفه از عبارت {أَنِ اعْبُدُوا اللَّه‏} این گونه برداشت می‌شود که حضرت نوح قوم خود را به توحید در عبادت فرا می‌خواند. چون مردم زمان حضرت نوح بت پرست بودند و مذهب وثنیت داشتند که اجازه نمی‌دهد مردم خدای تعالی را بپرستند نه به تنهایی نه با غیر. بلکه تنها مجازند با پرستش بت‌ها ارباب بت‌ها را بپرستند تا آن ارباب که مستقیما خدا را می‌پرستند نزد خدا شفاعت ایشان کنند. در حقیقت عبادت پرستندگان خود را روی عبادت خود نهاده تحویل خدا دهند و اگر این مذهب اجازه پرستش خدای تعالی را می‌داد، حتما خدا را به تنهایی می‌پرستیدند. پس دعوت چنین مردمی به عبادت خدا در حقیقت دعوت به توحید در عبادت است.
از عبارت دوم آیه یعنی {واتقوه} برمی‌آید که قوم خود را، به اجتناب از گناهان کبیره و صغیره دعوت می‌کرده است. یعنی اجتناب از شرک و دیگر گناهان و انجام اعمال صالحه‌ای که انجام ندادنش گناه است. عبارت سوم یعنی {و اطیعون} هم نشان می‌دهد که آن حضرت مردم را به اطاعت از خودش دعوت می‌کرده است. در واقع اطاعتشان از او مستلزم این است که رسالتش را تصدیق نموده، معالم دین خود را و دستور یکتا پرستی را از او بگیرند و این دستورات را سنت حیاتی خود قرار دهند.
پس به طور کلی می‌توان گفت: این آیه مردم را به اصول سه‌گانه دین دعوت می‌کند. عبارت اول، توحید عبارت دوم، تصدیق معاد که اساس تقوا است. چون اگر معاد و حساب و جزای آن نبود تقوای دینی معنای درستی نداشت و عبارت سوم به تصدیق اصل نبوت که همان اطاعت بی‌چون و چراست، فرا می‌خواند.^[۴۴]
علاوه بر این آیه، از آیات دیگری که مربوط به داستان حضرت نوح× است، می‌توان فهمید که آن حضرت همواره قوم خود را به توحید خدای سبحان و ترک شرک دعوت می کردند و آنان را به اسلام فرا می‌خواندند، از آنان می‌خواستند تا امر به معروف و نهی از منکر کنند، به خداوند ایمان بیاورند و دنبال اجبار و الزام در دین نباشند، زیرا که در دین خدا اجبار نیست. همچنان که این مساله از آیه ۲۸ سوره هود فهمیده می‌شود:
{قالَ یا قَوْمِ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ کُنْتُ عَلى‏ بَیِّنَهٍ مِنْ رَبِّی وَ آتانی‏ رَحْمَهً مِنْ عِنْدِهِ فَعُمِّیَتْ عَلَیْکُمْ أَ نُلْزِمُکُمُوها وَ أَنْتُمْ لَها کارِهُون}
«گفت: اى قوم من، به من بگویید، اگر از طرف پروردگارم حجّتى روشن داشته باشم، و مرا از نزد خود رحمتى بخشیده باشد که بر شما پوشیده است، آیا ما [باید] شما را در حالى که بدان اکراه دارید، به آن وادار کنیم؟»
این آیه از جمله آیاتی است که اکراه را در دین خدا نفی کرده و دلالت می‌کند بر این که مساله اجبار نکردن، خود یکی از احکام دینی است که در همه شرایع و حتی در قدیمی‌ترین آن‌ها که شریعت نوح است تشریع شده و تا به امروز نیز به قوت خود باقی بوده و نسخ نگردیده است.
همچنین آیات ۱۵۱ و ۱۵۲ سوره انعام محرماتی را بیان میکند که اختصاص به شریعت معینی از شرایع الهی ندارد.آن محرمات عبارت است از : شرک به خدا، ترک احسان پدر و مادر، ارتکاب فواحش و کشتن نفس محترمه بدون حق، کم فروشی، ظلم در گفتار، وفا نکردن به عهد خدا و پیروی کردن از غیر راه خدا. به عبارت دیگر می‌توان گفت : این محرمات عمومی است و اختصاص به یک شریعت ندارد. به همین جهت است که قرآن همان‌ها را از انبیاء^ نقل می کند که در خطاب هایی که به امت‌های خود کرده‌اند از آن نهی می‌نمودند. مانند خطاب‌هایی که از نوح، هود، صالح، ابراهیم، موسی و عیسی نقل کرده است.
علاوه بر این در آیه ۱۳ شوری می‌فرماید:
{شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ ما وَصَّى بِهِ نُوحاً وَ الَّذی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ وَ ما وَصَّیْنا بِهِ إِبْراهیمَ وَ مُوسى‏ وَ عیسى}
«از [احکامِ‏] دین، آنچه را که به نوح در باره آن سفارش کرد، براى شما تشریع کرد و آنچه را به تو وحى کردیم و آنچه را که درباره آن به ابراهیم و موسى و عیسى سفارش نمودیم.»
در این آیه صریحا سفارش‌هایی که به این امت شده را همان سفارش‌هایی دانسته است که به انبیای گذشته شده است. لطیف‌ترین تعبیری که اشاره به این معنا می‌کند، این است که هم در آیه فوق شرایع انبیا را توصیه و سفارش خوانده و هم در آیات مورد بحث که اصول محرمات این شریعت را می‌شمارد به مراتب تکرار می‌کند که آن‌چه گفته شد، سفارش‌هایی است که خداوند متعال به شما کرده است و این خود شاهد روشنی است بر این که محرمات مذکور اختصاص به شریعت اسلام نداشته بلکه در همه شرایع از جمله شریعت حضرت نوح× بوده است.^[۴۵]
در روایات اسلامی هم درباره کیفیت شریعت حضرت نوح× مطالبی مطرح شده است. از جمله در روایتی جابر جعفی از امام باقر× روایت می‌کند که آن حضرت فرمودند:
«کانت شریعه نوح علیه السلام ان یعبدوا الله بالتوحید و الإخلاص و خلع الأنداد، و هو الفطره التی فطر الناس علیها و أخذ الله میثاقه على نوح و على النبیین صلوات الله علیهم أجمعین ان یعبدوا الله تعالى، و لا یشرکوا به شیئا، و امره بالصلوه و الأمر بالمعروف و النهى عن المنکر و الحلال و الحرام، …
شریعت و دین نوح چنین بود که باید خدا را از سر توحید و اخلاص پرستید و از پرستش مانندها و امثالی که برای او ساخته اند دست شست و این همان سرشتی است که مردم بر آن سرشته شده‌اند و خداوند از نوح و دیگر پیامبران پیمان گرفته است که او را بپرستند و انبازی برایش نگیرند و به نماز و امر به معروف و نهی از منکر و در نظر داشتن حلال و حرام امر کرده است ولی بر او احکام حدود و مواریث واجب نساخت و این چنین بود آیین نوح.»^[۴۶]
۲ـ۱ـ۲ـ شریعت ابراهیم×
ابراهیم× به زبان سریانی و عربی یعنی پدر مهربان زیرا آن حضرت و همسرش ساره تا قیامت در بهشت سرپرست کودکان مؤمنین‌اند. کنیه‌اش ابومحمد و ابوالانبیاء و لقبش از آن زمان که به تاج خلّت سرافراز گردید خلیل الله و خلیل الرحمان شده است. دین حضرت ابراهیم× دین حنیف بود. تاریخ عقائد اعراب از دیرباز نشان می‌دهد که افراد آگاه و روشن‌‌‌‌‌بین جامعه حنیف و موحد بوده‌اند و از خرافات و شرک و بت پرستی اعراب سخت آزرده خاطر می‌‌‌‌گشتند. به طور کلی آیین حنیف یک اندیشه خالص و ناب توحیدی بوده و دارای مناسک و مراسم خاصی نبوده است. در جامعه جاهلی به هر کس که شعائر منسوب به ابراهیم× را از قبیل حج، طهارت و تطهیر و ختان و. ..را انجام می‌داد، حنیف می‌گفتند.^[۴۷]
اما در مورد این که به چه علت ملت ابراهیم حنیف نامیده شده می‌توان گفت : مفسران در ذیل آیه۱۳۵ سوره مبارکه بقره
{وَ قالُوا کُونُوا هُوداً أَوْ نَصارى‏ تَهْتَدُوا قُلْ بَلْ مِلَّهَ إِبْراهیمَ حَنیفاً وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکین‏}
«و [اهل کتاب‏] گفتند: یهودى یا مسیحى باشید، تا هدایت یابید بگو: نه، بلکه [بر] آیین ابراهیم حق‏گرا [هستم‏] و وى از مشرکان نبود.»
اقوالی را بیان می‌کنند، که از آن جمله ابن عباس و مجاهد می‌گویند: این نام‌گذاری به جهت اشتمال شریعت آن حضرت بر اعمال حج است. بعضی می‌گویند: این نام‌گذاری به این مناسبت است که پیروی از آیین حنیف در واقع پیروی از شریعتی است که ابراهیم به وسیله‌ی آوردن احکام آن – از قبیل لزوم حج و ختنه و غیر آن از احکام اسلام ـ امام مردم گردیده است.^[۴۸]
قرآن کریم در تعدادی از آیات خود به شریعت حضرت ابراهیم× اشاره می‌کند از آن جمله آیات ۲۶ تا ۲۹ سوره مبارکه حج است. در این آیات خداوند داستان معبد شدن کعبه را برای مردم بیان می‌کند تا همه بفهمند که چطور جلوگیری مردم از عبادت در آن، الحاد به ظلم است. و به ترتیب آن‌چه را که در شریعت حضرت ابراهیم× تشریع نموده است، بیان می‌کند. ابتدا خداوند در آیه ۲۶ می‌فرماید:
{وَ إِذْ بَوَّأْنا لِإِبْراهیمَ مَکانَ الْبَیْتِ أَنْ لا تُشْرِکْ بی‏ شَیْئاً وَ طَهِّرْ بَیْتِیَ لِلطَّائِفینَ وَ الْقائِمینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ}
«و چون براى ابراهیم جاى خانه را معین کردیم [بدو گفتیم:] چیزى را با من شریک مگردان و خانه‏ام را براى طواف‏کنندگان و قیام‏کنندگان و رکوع‏کنندگان [و] سجده کنندگان پاکیزه دار.»
در این آیه خداوند از ابراهیم× می‌خواهد تا خانه کعبه را مکان و مرجع برای عبادت خدا کنند و خدا را در این مکان عبادت کنند. با این بیان روشن می‌گردد که مقصود از جمله {ان لاتشرک بی شیئا} در خصوص این سیاق نهی از شرک به طور مطلق نیست. هر چند شرک به طور مطلق مورد نهی است ولی مقصود نهی از خصوص شرک در عبادت است. چون کسی که به زیارت کعبه می‌رود مقصودش عبادت است و به عبارتی روشن‌‌‌‌‌تر نهی از شرک در اعمال حج از قبیل تلبیه برای بتها اهلال برای آن‌ها و امثال آن است. همچنین معنای جمله {طهر بیتی} این است که وحی کردیم که خانه مرا برای طواف‌کنندگان و نمازگزاران و راکعان و ساجدان تطهیر کن و تطهیر معبد به همان جهت که معبد است این است که آن را از اعمال زشت و پلیدی‌ها که مایه فساد عبادت است، پاک کند و چنین پلیدی همان شرک و مظاهر شرک یعنی بت‌ها است. پس تطهیر خانه خدا منزه داشتن آن از خصوص پلیدی‌های معنوی است و ابراهیم× مامور شده که طریقه عبادت را به نحوی که خالی از شرک باشد به مردم تعلیم دهد. همان طور که خودش مامور به چنین عبادتی شده بود و حاصل تطهیر معبد از رجس و پلیدی‌های معنوی برای پرستندگان این است که عبادتی برای آنان وضع کند که خالص برای خدا باشد و آمیخته به شائبه شرک نباشد.

• Hydrocotyle (78گونه)

• Sanicula ( 30گونه)

• Bupleurum (100گونه)

• Carum (30گونه)

• Ferula (60گونه)

• Pimpinella (200گونه)

• Peucedanum (200گونه)

• Heracleum (80گونه)

• Daucus (30گونه)

(حیدری، ۱۳۹۰).
۱-۵-۱- ویژگی گیاه‌شناسی آنغوزه(Ferula assa-foetida)
گیاه آنغوزه(آنغوزه هراتی, خوراکما, کورن کما و آنگرو)با نام علمی Ferula assa-foetida و از خانوده Apiaceae)Ambelliferae) (چتریان)، گیاهی است، کرکدار و مونوکارپ، علفی، پایا که ۶–۸ و گاهی ۱۰ سال عمر می کند. ساقه ضخیم، استوانه‌ای و راست با تعداد زیادی کانال مترشحه در پارانشیم پوست به ارتفاع ۱ تا ۲ متر که در انتها به مجموعه‌ای از گل‌های هرمافرودیت زرد و سفید مجتمع با گل آذین چتر مرکب ختم می‌شود. میوه، دو فندقه قهوه‌ای تیره یا خرمایی، بیضوی نسبتاً مسطح دارای دو بال، متوسط وزن هزار دانه ۱۰ گرم می‌باشد. برگ‌های آن، روزت با اندازه ۱۵×۱۵ سانتی‌متر، متناوب و گاهی مرکب، بدون دمبرگ با شیارها و تقسیمات عمیق به‌رنگ سبز مایل به خاکستری و غبار آلود در قاعده ساقه می‌باشد. بسته به میزان بار ندگی و سایر شرایط محیطی هر چند سال یک بار به گل می رود آذرنیوند، ۱۳۸۴). رشد گیاه به صورت روزت بوده و از سن پنج سالگی به بعد با ایجاد ساقه گل دهنده به مرحله زایشی می‌رود.
ریشه اصلی گیاه قطور و مخروطی بوده که در سال اول به قطر ۱ تا ۵/۱ سانتی‌متر رسیده و پس از ۴ تا ۵ سال به ۴ تا ۶ سانتی‌متر می‌رسد. یقه گیاه توسط یک لایه الیاف مانندی در برگرفته شده که جوانه انتهایی را در زمان خواب در زیر خاک حفظ می کند. محصول آنغوزه از بخش اصلی ریشه جمع‌ آوری می‌شود. آنغوزه گیاهی خودگشن است اما تا حدودی گرده‌افشانی توسط حشرات در آن مشاهده شده است.
۱-۵-۲-پراکنش جغرافیایی:
این گیاه بومى شرق ایران و غرب افغانستان و داراى انواع تلخ و شیرین است. آنغوزه تلخ در استان‌هاى کرمان و فارس و آنغوزه شیرین در استان‌هاى یزد و خراسان مى‌روید. در ایران آنغوزه در ناحیه فلات مرکزی ایران و مناطق کویری تا سلسله جبال زاگرس و دامنه‌های جنوبی البرز در استان‌های کرمان، فارس، خراسان، یزد، سمنان، سیستان و بلوچستان، هرمزگان، اصفهان، لرستان، بوشهر و کهکیلویه و بویراحمد می‌باشد(سلطانی‌پور و همکاران، ۱۳۸۵).
۱-۵-۳-شرایط رویشی و نیازهای اکولوژیکی گیاه:
۱-۵-۳-۱-شرایط رویشی
رویشگاه‌های آنغوزه در محدوده ارتفاعی ۷۰۰ تا ۲۸۰۰ متری پراکنده است. اگرچه این گیاه در تمام شیب‌ها استقرار دارد لیکن در شیب‌های شمالی از پراکنش بیشتری برخوردار است.
بارندگی سالیانه ۵/۹۰ تا ۲۱۸ میلی‌متر، تغییرات درجه حرارت ۵/۱۲- درجه و ۴۷ درجه سانتی‌گراد، استقرار در تشکیلات آهکی و مارنی و بافت خاک سبک عموماً سنگریزه‌ای و تشکیل یافته از واریزه‌های بادبزنی با عمق خاک بسیار کم و عمدتاً بیرون زدگی‌های صخره‌ای،pH قلیایی در حدود ۸ تا ۵/۸ از دیگر ویژگی‌های رویشگاه‌های این گیاه در مناطق مطالعه شده محسوب می‌گردد(آذرنیوند، ۱۳۸۴).
آنغوزه عموماً با گیاهانی همچون درمنه، گیاهان بالشتکی مثل گون و گرامینه‌هایی مثل اگروپایرون و پوآ همراه می‌باشد. همچنین رویشگاه‌های این گیاه در جنگل‌های تخریب شده بنه و بادامشک و انجیرکوهی می‌باشد. گونه‌های گیاهان دارویی دیگری نیز همچون گونه‌های آویشن، کلپوره، زیره سیاه، کاکوتی، مخلصه و … نیز همراه با این گیاه قابل مشاهده می‌باشد.
۱-۵-۳-۲-اکولوژی:
این گیاه در نواحی بایر، زمین‌های ماسه‌ای خشک و حاوی ترکیبات آهکی، در مناطق گرم در ارتفاع ۲۴۰۰ متر بالاتر از سطح دریا و در مناطقی با پستی و بلندی زیاد در شیب‌های ۱۵ درصد با میزان بارندگی در حدود ۳۵۰ – ۷۰ میلی‌متر می‌روید. خاک رویشگاه‌های آنغوزه معمولاً دارای عمق کم، این گیاه اواسط اسفندماه سبز می‌شود و متحمل به درجه حرارت‌های پایین و شوری خاک می‌باشد.
مرحله رشد گیاه از اوایل بهار تا اواسط تیرماه ادامه دارد. سپس دوره خواب بوته های نابالغ آغاز و تا بهار سال بعد به طول خواهد انجامید. حیات گیاه توسط اندام‌های زیرزمینی(ریشه و جوانه انتهایی) حفظ می‌شود. سال بعد دوباره از جوانه‌ای که روی ریشه و در زیر خاک قرار گرفته است برگ‌های جدیدی تشکیل می‌شود و گیاه ادامه حیات می‌دهد. تکثیر و بهره‌برداری تنها راه تجدید حیات طبیعی گیاه آنغوزه از طریق بذر است. هر ساقه گل دهنده انبوهی از بذر را در دستجات چتر مانندی تولید می کند. استاندارد قوه نامیه بذر بیش از ۸۰ درصد است و تا ۳ سال قوه نامیه خود را حفظ می‌کند. استاندارد خلوص آن نیز حدود ۸۰ درصد می‌باشد همچنین در سال‌های اخیر به منظور تکثیر گیاه آنغوزه، مطالعات کشت بافت از طریق جنین زایی سوماتیکی و باززایی از طریق کالوس نیز انجام گرفته است(فخیره و همکاران، ۱۳۸۸).
۱-۵-۴-ترکیبات شیمیایی صمغ آنغوزه:
آنغوزه داراى ۲۰-۴ درصد روغن فرار، ۶۰-۴۰ درصد رزین و ۲۵ درصد صمغ، ۳ تا ۷ درصد اسانس، ۱-۲۸ درصد اسیدفرولیک و به مقدار بسیار جزئی از وانیلین تشکیل شده است، روغن فرار داراى رنگ زرد با بوى تند شبیه بوى سیر است. قسمت عمده مواد موجود در روغن فرار را ترکیبات سولفیدى که اکثراً به فرم دى سولفید است تشکیل مى دهند(آذرنیوند، ۱۳۸۴).
اسانس آنغوزه مایعی صاف، بی رنگ و یا به رنگ زرد روشن و یا قهوه‌ای با بوی سیر است. شامل دو نوع ترپن، پینن و یک سزکوئی ترین با بوی لاواند و ترکیبات گوگردی است که ۶۵ درصد آن را تشکیل می‌دهند.
۱-۶- موارد مصرفی و خواص دارویی گیاه آنغوزه:
از اسانس آنغوزه به طور عمده به عنوان چاشنی در صنایع غذایی به ویژه تهیه انواع سس استفاده می‌شود. صمغ آنغوزه در سابق ادویه مرسوم رومی‌ها بوده و امروزه در هند به طور وسیع به عنوان ادویه در تهیه غذاها، انواع ماهی، سبزیجات و انواع سس مصرف می‌شود. بخش‌های سبز گیاه نیز بعنوان سبزی خورده می‌شود. از صمغ گیاه علاوه بر مصارف دارویی در صنایع عطرسازی و تهیه ضماد استفاده می‌شود.
۱-۶-۱- آنغوزه در طب نوین
آنغوزه داراى اثر ضداسپاسم و بادشکن است و در رفع بیمارى هاى تنفسى و دستگاه گوارش با منشاء عصبى استفاده مى‌شود. خلط آور، تاثیر ضدتشنج، ضدکرم، اشتهاآور، رفع تنبلی روده، رفع درد کلیه، تقویت حافظه، ضد روماتیسم، رفع ضرر اغذیه چرب، ضدگرفتگی عضلات و تاثیر بر فشار خون از اثرات دیگر آنغوزه می‌باشد(میرداوودی اخوان و باباخانلو، ۱۳۸۰).
محققان در دانشگاه کائوژینگ تایوان عوامل شیمیایی ضدویروسی قدرتمندی در گیاه آنغوزه ایرانی کشف کرده‌اند که می‌تواند در از بین بردن ویروس جدید آنفلوآنزا موثر واقع شود(Ferrari et al., 1993).
دانشمندان در دانشگاه پزشکی کائوژیونگ در تایوان دریافته‌اند ریشه‌های گیاهی آنغوزه که در سال ۱۹۱۸ برای مقابله با اپیدمی آنفلوآنزای اسپانیایی مورد استفاده قرار می‌گرفته است می‌تواند آنتی ویروسی طبیعی تولید کند که قادر به از بین بردن ویروس H1N1 اپیدمی آنفلوآنزای خوکی است.

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

۱-۶-۲- آنغوزه در طب سنتی
آنغوزه از نظرحکمای طب سنتی دارای طبیعت گرم و خشک است. در ایران قدیم از آن در درمان انگل‌های دستگاه گوارشی انسان و دام و مبارزه با آفات خاکزی استفاده می‌شده است. در طب گذشته از آنغوزه به عنوان ضد التهاب و در درمان التهاب گلو و رفع گرفتگى صدا استفاده مى‌شده و همچنین براى آن خاصیت بادشکن قائل بوده‌اند. داراى اثر ضداسپاسم و بادشکن است و در رفع بیمارى‌هاى تنفسى و دستگاه گوارش با منشاء عصبى استفاده مى‌شود. خلط آور، تاثیر ضدتشنج، ضدکرم، اشتهاآور، رفع تنبلی روده، رفع درد کلیه، تقویت حافظه، ضدروماتیسم، رفع ضرر اغذیه چرب، ضدگرفتگی عضلات و تاثیر بر فشار خون از اثرات دیگر آنغوزه می‌باشد. به گفته محققان این گیاه تاریخچه‌ای دراز مدت در طب سنتی ایران و چین داشته و در رده‌ای از گیاهان قرار دارد که از بیش از ۲۳۰ خصوصیت درمانی طبیعی برخوردار است. دانشمندان از خواص ریشه این گیاه به منظور مقابله با اپیدمی آنفلوآنزای اسپانیایی در ۱۹۱۸ آگاه بودند و بر همین اساس تصمیم گرفتند تاثیرات آنتی ویروسی این گیاه را مورد بررسی قرار دهند.
جوشانده برگ ها و ساقه های خشک شده آنغوزه در برزیل به عنوان محرک جنسی در مردان استفاده می‌شود. عصاره برگ‌ها و ساقه‌های خشک آنغوزه به طورکلی به عنوان داروی نیروبخش کاربرد خوراکی دارد(میرداوودی اخوان و باباخانلو، ۱۳۸۰). در کشور چین جوشانده این گیاه به عنوان داروی ضدکرم مصرف خوراکی دارد. مصری‌ها صمغ آنغوزه را به عنوان داروی ضدآبستنی قبل یا بعد از مقاربت جنسی به صورت مهبلی استفاده می‌کنند. مردم هندوستان صمغ آنغوزه را که با کلم و سنگ نمک مخلوط و به وسیله (Brassica alba) گل سفید سرکه رقیق شده است، به عنوان داروی سقط جنین استفاده میکنند، در هندوستان از جوشانده صمغ آنغوزه به عنوان داروی ضدنفخ، ضد انقباض و تشنج، داروی خلط آور در برنشیت مزمن و از مخلوط آنغوزه با فلفل قرمز کوبیده به عنوان داروی مبارزه با بیماری وبا استفاده می‌شود. همچنین هندی‌ها صمغ رزینی آنغوزه را که با نمک و شیره پوست درخت Moringa pterygosperma مخلوط شده است، به صورت موضعی برای دل درد و جوشانده صمغ خشک شده را به عنوان ادویه قاعده‌آور استفاده می‌کنند . در مالزی صمغ آنغوزه توسط بانوان در درمان عدم قاعدگی در مراکش به عنوان داروی ضد صرع و در نپال از عصاره آبی صمغ این گیاه به عنوان داروی ضدکرم به صورت خوراکی استفاده می‌شود .در عربستان صعودی صمغ خشک شده برای سیاه سرفه، تنگی نفس و برونشیت استفاده می‌شود و در آمریکا به عنوان داروی ازدیاد قاعدگی، خلط‌آور، ضدکرم و محرک مغز و اعصاب کاربرد خوراکی دارد. ادعا شده است که آنغوزه یک داروی ضدتشنج توانمند می‌باشد(عبادی، ۱۳۸۶). در ضمن عصاره این گیاه خاصیت ضد میکروبی دارد و آنتی اکسیدان است. خوردن آن با عسل برای رفع صرع، فلج، خواب رفتگی اعضاء و تشنج مرطوب امتلائی مفید است. مقدار مصرف یا دوز آن برای اشخاص بالغ قوی ۱۰-۵ گرم، برای اشخاص متوسط ۵ گرم و برای اشخاص ضعیف ۲-۱ گرم می‌باشد(علیجانپور و همکاران، ۱۳۸۲).
۱-۷- دوره رویش:
مرحله رشد گیاه از اوائل بهار تا اواسط تیرماه ادامه دارد. سپس دورۀ خواب بوته‌های نابالغ آغاز و تا بهار سال بعد به طول خواهد انجامید. حیات گیاه توسط اندام‌های زیرزمینی(ریشه و جوانه انتهایی) حفظ می‌شود. سال بعد دوباره از جوانه‌ای که روی ریشه و در زیر خاک قرار گرفته است برگ‌های جدیدی تشکیل می‌گردد و گیاه ادامه حیات می‌دهد(آسیابی، ۱۳۸۸).
این گیاه در چند سال اول فقط تولید برگ نموده و مواد غذائی را در ریشه خود ذخیره می کند و در آخرین سال عمر خود با بهره گرفتن از مواد ذخیره شده در ریشه علاوه بر تولید برگ، ساقه گل دهنده نیز تولید می کند. دوره رویش این گیاه از اواسط اسفندماه شروع شده و در نیمه خردادماه رشد آن کامل می‌گردد. در این زمان گیاه تولید گل و بذر می کند(نجفی، ۱۳۷۵).
شروع جوانه زدن بذر و یا رشد رویشی پایه‌های قدیمی از اواخر اسفندماه می‌باشد. ‌در پایه‌هایی که سال‌های قبل از بلوغ را طی می‌نمایند تنها برگ و ساقه به وجود آمده و در اواخر تابستان گیاه به خواب می‌‌رود. در پایه‌هایی که سال‌های آخر عمر خود را می‌گذرانند، ‌گلدهی اوایل اردیبهشت،‌ بذردهی اواخر خرداد، رسیدن بذر نیمه دوم تیرماه و سپس ریشه پوسیده و گیاه از بین می‌رود(مقیمی، ۱۳۸۴).
۱-۸-تکثیر:
تنها راه تجدید حیات طبیعی گیاه آنغوزه از طریق تولید و پراکنش بذر است. هر ساقه گل دهنده گیاه آنغوزه انبوهی از بذر را در دستجات چتر مانندی تولید می کند. بذر‌های سبک آنغوزه از طریق وزش باد، در سطح رویشگاه پراکنده می‌گردند و سپس سبز می‌گردند. طول بذر آنغوزه ۹ تا۱۲ میلی‌متر و عرض آن ۵ تا ۵/۷ میلی‌متر ، وزن هزار دانه ۵/۱۲ گرم ، و وزن هکتولیتر آن ۴/۱۹۶ گرم بر سانتی متر مکعب می‌باشد ، استاندارد قوه نامیه بیش از ۹۰ درصد و تا ۳ سال بذر قوه نامیه خود را حفظ می‌کند و استاندارد خلوص آن حدود ۸۰ درصد می‌باشد(آسیابی، ۱۳۸۸).
۱-۹- شیوه‌های بهره‌برداری:
برداشت این محصول به صورت بومی و سنتی در استان‌های سمنان، خراسان، سیستان و بلوچستان، کرمان، یزد، فارس و اصفهان متداول است(آزادبخت، ۱۳۷۸). شیرابه این گیاه از نظراقتصادی بسیار اهمیت دارد. زندگی گیاه با بهره‌برداری از شیرابه آن به اتمام می‌رسد در نتیجه بهره‌برداری به شیوه قطع ساقه در این گیاه منتفی است. جمع آورى در مناطق گرمسیرى از اوایل اردیبهشت و در مناطق دیگر از اواسط خرداد ماه آغاز می‌شود. در هر حال طول دوره بهره‌بردارى به ۱۰۰ روز مى‌رسد. عملیات برداشت آنغوزه به سه مرحله تقسیم می‌شود.

• مرحله گرفت یا نشانه گذاری

• مرحله پرورش یا سایه اندازی

• مرحله داشت.

به منظور برداشت در اوایل بهار بوته‌های آنغوزه شناسایی شده و با گذاشتن قطعه سنگی محل آن نشان گذاری می‌شود. در مرحله پرورش، خاک قسمت یقه گیاه را کنار زده پس از حذف الیاف به کمک خاک نرم چاله را پر و به جهت کاهش اثر باران و نور خورشید سنگ علامت گذاری می‌نمایند. پس از ۴۰ روز یعنی اواخر اردیبهشت ساقه از ناحیه سطح زمین قطع، که با این عمل شیره خارج و پس از سفت شدن جمع‌ آوری می‌شود. برش‌ها عمدتاً به ضخامت ۲ تا ۳ میلی‌متر و عرضی بوده و قبل از انجام برش شیره تجمع یافته بر روی ریشه به‌کمک قاشقک مخصوص جمع‌ آوری می‌گردد. عمده محصول جمع آوری شده معمولاً از برش پنجم به بعد آغاز و بسته به شرایط آب و هوایی و قدرت ریشه ۱۰ تا ۱۶ بار برش زنی انجام می‌پذیرد. عمل بهره برداری آنغوزه به‌طور متوسط ۳ ماه تداوم دارد و متوسط تولید هر بوته ۴۰ گرم و برداشت هر کارگر در یک دوره ۷۰ کیلوگرم معادل برداشت ۲۸۰۰ بوته برآورد می‌گردد. محصول جمع آوری شده پس از اختلاط مجدد با شیره جمع شده از همین گیاه با لفاف‌های پلاستیک در جعبه‌های چوبی و پوشیده ازچتایی بسته بندی می‌گردد(مشتاق و همکاران، ۱۳۸۹).

• تصمیم گیری و ارائه راه حل: تحلیل و بررسی راهکارهای موجود، انتخاب راهکار مناسب و یا بررسی و ارزیابی آن بر اساس حقایق و اصول علمی کار مربوطه در زمان مناسب و در نهایت اعلام کردن، پیگیری و به سرانجام رساندن مناسب ترین راهکار. آگاه بودن نسبت به اینکه چه زمانی باید مستقل تصمیم گیری شود و چه زمانی باید از نظر جمعی استفاده شود. همچنین پذیرفتن مسئولیت تصمیم گرفته شده در چارچوب اختیارات.

• • • رهبری: استفاده از راهبردهای ظریف از جمله ایجاد حس مالکیت برای سایرین در تصمیمات و انگیزش، کمک به دیگران جهت درک تصمیم اتخاذ شده، درگیر کردن و در جریان گذاشتن گروه‌های ذینفع در رابطه با پیشرفت پروژه جهت به دست آوردن پشتیبانی دیگران و متقاعد ساختن آن‌ها جهت انجام کار و رسیدن به اهداف از پیش تعیین شده سازمان.

  (( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

• مدیریت تغییر : تلاش در جهت آگاه کردن سایرین در مورد نیاز به تغییر، مدیریت، هدایت و تسهیل روند تغییرات و در عین حال کمک به کارکنان جهت سازگاری با تأثیر تغییرات و درک آن. نمایانگر الگویی مناسب از سازگاری با تغییر.

• مربی گری و توسعه دیگران: تلاش جهت بهبود مهارت‌های دیگران از طریق ارائه بازخوردهای موثر، هدایت و مربی گری موثر در حین کار و همچنین توسعه فرصت‌ها؛ کمک به کارکنان جهت شناسایی نقاط قوت و فرصت جهت توسعه، ارائه آموزش، مربیگری و سایر منابع به کارکنان جهت کمک به رشد و توسعه ایشان.

• میل به تمایز و برتری: تمایل مستمر به توسعه و بهبود رویه‌های کاری، بهبود نتایج و کاهش ضایعات. تحلیل رویه‌های موجود و تلاش جهت بهبود آن‌ها به سمت انجام بهره‌ور کارها (کارآتر، اثربخش‌تر و سریع‌تر). میل به بهترین بودن در کارها.

۵-۴) پیشنهادات برای تحقیقات آتی

• با توجه به اینکه این تحقیق در شرکت‌های بیمه خصوصی انجام گرفته است پیشنهاد می‌گردد در تحقیقات آتی این مطالعه در بیمه‌های دولتی نیز انجام گیرد و نتایج مقایسه گردد.

• از آنجاییکه این تحقیق در حوزه خدمات بیمه‌ای انجام شده است پیشنهاد می‌شود پژوهش‌های دیگری تحت همین عنوان در حوزه سایر خدمات و مؤسسات مالی نیز صورت گیرد

• پیشنهاد می‌گردد تحقیقی مشابه در دو استان یا دو شهرستان انجام گیرد و نتایج حاصل از آن‌ها مورد مقایسه قرار گیرد

• پیشنهاد می‌گردد تحقیقی مشابه با این پژوهش اما با جامعه آماری متفاوت ( بیمه هایی غیر از بیمه‌های مطرح شده در این پژوهش ) انجام گیرد.

• استفاده از روش‌های نمونه گیری دیگری که قابلیت تعمیم پذیری بیشتری داشته باشد.

• همچنین در ادبیات تحقیق به متغیرهایی از قبیل ارتباطات، وفاداری احساسی، وفاداری کنشی ،ارزش، رضایت مشتری، کیفیت خدمات برخوردیم که پیشنهاد می‌گردد محققین آینده این متغیرها را نیز در مدل خود لحاظ کنند.

۵-۵) محدودیت‌های تحقیق

• به دلیل افق زمانی تحقیق ، که تحقیق مقطعی می‌باشد ، نتایج حاصله از ماهیت تحقیقات علی برخوردار نیست و صرفاً روابط مبتنی بر پیش بینی است.

• سطح تعمیم حاصل از این مطالعه صرفاً شرکت‌های بیمه خصوصی در سطح شهرستان رشت را در بر می‌گیرد.

• به دلیل تکمیل پرسشنامه‌ها در شرکت‌های بیمه زمان بسیاری صرف هماهنگی‌های لازم با شرکت‌های مورد نظر گردید

• عدم همکاری برخی از نمایندگان شرکت‌های بیمه.

منابع

منابع فارسی:

• الهی، شعبان و حیدری، بهمن، (۱۳۸۴)، «مدیریت ارتباط با مشتری»، انتشارات بازرگانی.

• استیفن پی ، رابینز ، (۱۳۹۱)، مبانی رفتار سازمانی ،ترجمه دکتر علی پارسائیان ، دکتر سید محمد اعرابی ، چاپ سی و دوم، ویرایش ۲ ، تهران ، دفتر پژوهشهای فرهنگی ۱۳۷۸،ص ۱۶ ،۹۶-۳۲۲

• امیران ، حیدر ،(۱۳۸۴) ، ارزیابی و سنجش میزان وفاداری کارکنان به سازمان ، ششمین کنفرانس بین المللی مدیران کیفیت ، برگرفته از http//www.civilica.com تاریخ دسترسی ۲۵/۰۱/۱۳۹۰

• ایروانی ، جواد ، اخلاق اقتصادی از دیدگاه قرآن و حدیث ، انتشارات دانشگاه علوم اسلامی رضوی ، ۱۳۸۶

• آذر، عادل و مومنی، منصور، (۱۳۸۰)، «آمار و کاربرد آن در مدیریت»، جلد اول، انتشارات سمت.

• بی غم بیگدلی ، محمد حسن (مهارت حل مشکل و مدیریت استرس ) خبرنامه انجمن مدیران ایران ، شماره ۲۲ ، ۱۳۸۰

• پایندانی ، جمشید ، ماهنامه مهندسی مدیریت ، انجمن مدیران ایران ، شماره ۴۸،۱۳۸۹

• توکلی زاده، رعنا. (۱۳۸۴). بررسی تاثیر ابزارهای پیشبرد فروش بر وفاداری مشتریان بانک‌های تجاری، سومین کنفرانس بین المللی مدیریت.

• خاکی، غلامرضا، (۱۳۷۹)، «روش تحقیق در مدیریت»، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی.

• خورشیدی ، غلام حسین و کاردگر ، محمدجواد، ۱۳۸۸،شناسایی و رتبه بندی مهمترین عوامل مؤثر بر وفاداری مشتریان ، با بهره گرفتن از روش های تصمیم گیری چند معیاره (مورد مطالعه: بانک مسکن ) فصل نامه چشم انداز مدیریت ، ش ۳۳ ، صص ۱۷۷-۹۱

• دادخواه ، محمدرضا (۱۳۸۸) ، مشتری مداری ، انتشارات شهر آشوب ، چاپ ششم ، تهران ، مرکز آموزش علمی کاربردی و فرهنگ و هنر ، واحد ۳۸ تهران

• دهقانان ، حامد ( مدیریت بر مبنای شایستگی ) مجله مجلی و پژوهش ، سال ۱۳ ، شماره ۵۳ ، مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی

• رنجبریان ، بهرام و رشید کابلی ، مجید و حق شناس ، اصغر و یاوری ، زهرا ( بررسی رضایت مشتری از کیفیت خدمات پس از فروش مورد مطالعه: شرکت زیراکس در استان اصفهان ) فصلنامه پژوهشنامه بازرگانی ، شماره ۲۵ ، زمستان ۱۳۸۱ ، ۱۲۷-۱۴۵

• رنجبریان، بهرام و براری، مجتبی، (۱۳۸۸)، «تاثیر بنیان های بازاریابی رابطه مند بر وفاداری مشتریان: مقایسه بانک دولتی و خصوصی»، مجله مدیریت بازرگانی، شماره دوم.

• سرمد،زهره، بازرگان، عباس و حجازی، الهه، (۱۳۸۰)، «روش های تحقیق در علوم رفتاری»، انتشارات آگه.

• سکاران، اوما، (۱۳۸۱)، «روش تحقیق در مدیریت»، ترجمه محمد صائبی و محمود شیرازی، انتشارات مرکز آموزش مدیریت دولتی ریاست جمهوری.

• شمس، راحیل، (۱۳۸۶)، «بررسی ارتباط میان عناصر آمیخته بازاریابی منتخب و ارزش ویژه برند تلفن های همراه در میان گروه سنی جوانان در شهر تهران»، پایان نامه دوره کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران.

• غفاری آشتیانی، پیمان، (۱۳۸۷)، «ارائه الگویی برای ارزیابی عوامل موثر بر تبلیغات شفاهی مثبت در بازار خدمات، مطالعه موردی: بانک های شهرستان اراک»، پایان نامه دوره دکترا، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات.

• غنی ، سعید ،(بررسی رابطه سبک های رهبری مدیران با خشنودی شغلی و ارزشیابی عملکرد معلمان در مدارس راهنمایی تحصیلی پسرانه اهواز ) ، پایان نامه کارشناسی ارشد روانشناسی تربیتی دانشگاه شهید چمران اهواز ، ۱۳۷۳

• فیض، داود و رجبی میاندره، ابراهیم، (۱۳۸۷)، «بررسی عوامل موثر بر وفاداری مشتریان بانک های خصوصی از دیدگاه مشتریان، مطالعه موردی: بانک های خصوصی شهر گرگان»، مجله پژوهش های مدیریت، شماره دوم.

• کاتلر ، فیلیپ و گری آرمسترانگ ( اصول بازاریابی ) ، ترجمه بهمن فروزنده ، نشر آتروپات ، جلد دوم ، ۱۳۸۴