وجه پریشانیم چیست که از یمن اشک دامن دریا دلم از دُر و گوهر پُر است
(همان:۱۲۲)
ب- جناس با اختلاف حرف میانی:
ما ز اوج آسمان بر آستان افتاده‌ایـــم از مروّت نیست فیاض اینقدر آزار ما
(همان:۱۷۵)
جناس میان واژه‌های “آسمان” و “آستان"، به صورت اختلاف در حرف میانی مشاهده می‌شود که موسیقی کلام را گوش‌نواز ساخته است.
صبـح بلبــل به نـــوا برخیـزد گل پی نشـو و نما برخیـزد
(همان:۱۵۷)
الفاظ “نوا” و “نما"، جناس با اختلاف حرف میانی هستند.
می‌کوشم و کوششم رجا نیست می‌گریم و گریه‌ام روا نیست^۶
(همان:۱۴۰)
واژه‌های متجانس"رجا” و “روا"، جناس با اختلاف حرف میانی هستند که وجود آنها سبب زیبایی بیشتر موسیقی و آهنگ کلام شده است.
۴-۱-۳ جناس مکرّر
جناس مکرّر یا مزدوج که آن را جناس دوگانه هم خوانده‌اند، بدین سان است که «دو پایه جناس، در یک بیت کنار همدیگر آورده شود»(محبّتی،۷۴:۱۳۸۰).
جناس مکرّر در اشعار فیاض حدود ۶۸ و معادل ۵۷/۱۰ درصد آورده شده است. در بیت زیر کلمات “ببر” و “بر"، دو جناسی هستند که کنار هم آمده‌اند:
سوی تو که دیده است که از شرم کشیده است گلبرگ ترت را ز عـــرق ژالـــه ببر بــــر
(فیاض لاهیجی،۳۶۰:۱۳۷۳)
همچنین در بیتی دیگر واژه‌های متجانس “گلرنگ” و “رنگ” که در کنار هم قرار گرفته‌اند، تأمّل برانگیز است:
لالــــه دارد داغ حسرت بر دل از رنگ نگــار لاله هرگز کی کند زان عارض گلرنگ رنگ^۷
(همان:۲۱۹)
۵-۱-۳ جناس خط
جناس خط که جناس مصحّف و تصحیف نیز خوانده می‌شود. آنجا است که «دو گانگی پایه‌های جناس در واج‌هایی باشد که با چشم‌پوشی از نقطه‌ها و نشانه‌های املایی، سیمای دیداری یکسانی داشته باشند. این‌گونه جناس ارزش موزیکی و شنیداری چندانی ندارد، اما همین یکسانی نوشتاری و دیداری پایه‌ها به ویژه در هنر خوشنویسی، از گونه‌ای تناسب سیمایی چشم‌نواز تهی نیست و همین بسنده است تا بدان‌گونه‌ ارزش هنری و بدیعی ببخشد»(راستگو،۷۵:۱۳۸۴).
در اشعار فیاض لاهیجی جناس خط ۳۵ بار آورده شده که ۴۴/۵ درصد از مجموع انواع جناس در شعر او را تشکیل می‌دهد.
در بیت زیر کلمات “مجال” و “محال” در نقطه‌گذاری اختلاف دارند و جناس خط هستند.
سخن درین چه که وصل تو ممکنست ولیکن مجال دم زدن این سخن محال محالست
(فیاض لاهیجی،۱۲۸:۱۳۷۳)
در بیتی دیگر الفاظ “رنگ” و “زنگ"، جناس خط هستند که موسیقی دلنشینی در کلام ایجاد کرده‌اند:
تو را چو خط طـرف روی لاله رنــگ گرفت ز رشـک آینـه آفتـاب زنـــگ گـرفـت
(همان:۱۰۸)
در بیت زیر آرایه جناس خطّی میان دو کلمه “مست” و “مشت” وجود دارد:
آن مســت غروریم که هــر لحظـه فرو شد سیلی ز بناگــوش فلک مشــت رد ما^۸
(همان:۸۷)
۶-۱-۳ جناس اشتقاق
گونه دیگر از انواع موسیقی واژه‌ها، جناس اشتقاق است. جناس اشتقاق، آوردن کلماتی است در سخن که حروف آن‌ها متجانس و از یک ریشه مشتق شده باشد(رامی‌تبریزی،۳۸:۱۳۴۱). «هنگامی ترفند اشتقاق زیبا و دریافت آن همراه با لذّت است که عادی نباشد و زود به ذهن نرسد، یعنی بدیع و غریب باشد و مستلزم تأمّلی برای دریافت رابطه آنها باشد و به عبارت دیگر، واژه‌های مشتق باید تغییر معنایی داشته باشند»(وحیدیان کامیار،۳۰:۱۳۷۹).

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

در شعر فیاض لاهیجی، تعداد ۱۴۷ مورد جناس اشتقاق وجود دارد که حدود ۸۶/۲۲ درصد از مجموع انواع جناس را در شعر او شامل می‌شود. غالب اشتقاق‌های موجود در دیوان فیاض لاهیجی، غریب و بدیع نیستند و تفاوت معنایی چندانی با یکدیگر ندارند.
حدیث وصل و حرف کیمیا یا رب که پیدا کرد که قولی در میان هست و نمی‌دانیم قایل را
(فیاض لاهیجی،۹۲:۱۳۷۳)
دو کلمه “قول” و “قایل"، از یک ریشه هستند و جناس اشتقاق می‌باشند که بدیع و غریب نیست.
به درگــه که کنــم استغاثـــه چون فیــاض چو نیست در همه عالم مرا به جز تو غیاث
(همان:۱۵۶)
“استغاثه” و “غیاث"، هر دو از یک ریشه مشتق شده‌اند و زیبایی‌های جناس اشتقاق را ندارند.
چـــه کنم تـا تـو فهــــم عشـــق کنـــی سحـــر ساحـــر نمـی‌توانــــم کـــرد^۹
(همان:۱۶۴)
کلمات “سحر” و “ساحر” از یک ریشه و معنی هستند و جناس اشتقاق را به وجود آورده است.
۷-۱-۳ جناس شبه اشتقاق